سید آیت الله احمدی شیخ شبانی

هدف این پژوهش، دستیابی به تدابیر و مواضع امیرالمؤمنین، علی(ع) در مواجهه با چالش های ارتباطی خود با گروهی موسوم به «قاعدین» است که خود را از ورود به عرصه سیاسی در حکومت امام علی(ع) بازداشتند تا بنا بر گفته خودشان، از فتنه در امان باشند. این پرسش، امروز هم مطرح است که با بهره گرفتن از اصول حاکم بر شیوه های رفتاری امام علی(ع) در رویارویی با قاعدین، اصول رفتاری ما برای شیوه مواجهه و برخورد با ساکتین و مخالفین داخلی چگونه باید باشد؟ قعود، به معنای نشستن و قاعدین، یعنی نشستگان. در فرهنگ قرآن، این واژه در مقابل «مجاهدین» به کار رفته است و در اصطلاح، شامل افرادی است که هنگام ضرورت قیام برای حق، قعود کرده و در نزاع حق و باطل، با وجود اینکه مسئولیت دفاع از حق را دارند، از یاری جبهه حق امتناع می کنند. در زمان رسول خدا(ص) گروهی از مسلمانان چنین بودند و در جهاد شرکت نکردند که خداوند در قرآن آنان را سرزنش کرده است. در حکومت امیرالمؤمنین(ع) نیز کسانی از ابتدا با امام(ع) بیعت نکردند یا بیعت نمودند، اما در ادامه، از یاری امام(ع) کناره گیری کردند. آنان با اینکه از خواص در دوران حکومت امام علی(ع) محسوب می شدند، از ورود به عرصه مسائل سیاسی و نظامی خودداری کردند و قعود آنان، تأثیرات اجتماعی و سیاسی نامطلوبی بر جامعه اسلامی، به ویژه توده مردم بر جای گذاشت. عبدالله بن عمر (د.73ق)، سعدبن ابى وقاص (د.55ق)، محمدبن مسلمه (د.43ق) و اسامه بن زید (د.52ق)، شاخص ترین افراد این جبهه هستند. امام علی(ع) درباره آنان چنین فرمود: «حق را واگذاشتند و باطل را یارى نکردند». موضع آنان، موجب تضعیف حاکمیت و خلافت اسلامی و مایه امیدواری مخالفان و معارضان شد. چنین جریانی در تاریخ اسلام، از زمان رسول خدا(ص) بیشتر به عنوان عافیت طلبان وجود داشته و در دوران خلافت امیرالمؤمنین(ع) به شکلی دیگر ظهور و بروز یافت؛ جریانی که به تدریج هویت و مبانی فکری و حتی دینی یافت. قاعدین، با مستندسازی قعود خود به آیات و احادیث نبوی، ناآگاه خواندن مردم، فتنه خواندن جهاد، ناامید ساختن مردم و تعلیق مشارکت خویش در جهاد به امور ناممکن برای حکومت امیرالمؤمنین(ع)، چالش ایجاد کرده و مردم را دچار تردید می کردند. با توجه به نصوص دینی مبنی بر ضرورت شناخت و پیروی از حق، آگاهی از سیره و راهکارهای اهل بیت(ع)، به ویژه امام علی(ع) در مقابله با تفکر و اقدامات قاعدین و وانشستگان از یاری حق، امری ضروری است. پژوهش حاضر، درصدد تبیین این مسئله به شیوه وصفی- تحلیلی است که امیرالمؤمنین علی(ع) چه تدابیر، مواضع و اقداماتی را در برابر این جریان به کار گرفته است؛ جریانی که با وجود عدم معارضه با خلافت حضرت، از یاری حاکمیت اسلامی خودداری کرده و حتی با سکوت خود، موجبات تردید دیگران را نیز فراهم آورده بودند. امیرالمؤمنین علی(ع) در مواجهه با چالش های قاعدین و مدیریت جامعه، راهکارهای گوناگونی به کار بستند؛ از جمله: مماشات با قاعدین در برابر ترک بیعت، خیرخواهی و دلسوزی نسبت به آنان، استدلال و روشنگری نسبت به تناقضات نظری و عملی ایشان، نکوهش و منزوی ساختن آنان، محروم ساختن ایشان از امتیاز مجاهدین، متعهد ساختن ایشان به تعهدات اجتماعی، نظارت و کنترل، صیانت از نظم، اعتماد و بیعت عمومی، تأکید بر عقلانیت و دوری از احساسات، حمایت از تفکر و تحقیق برای تشخیص حق و باطل و نیز نهی جامعه از تندروی در برخورد با آنان.

تحجر یکی از مهمترین موانع دستیابی به کمالات انسانی و اجتماعی است. انسان مبتلا به تحجر، با دادن رنگ تقدس و جاودانگی به برداشت های محدود و ناقص خویش، در مقابل هرگونه سخن حق و استدلال متقنی که در تقابل با عقاید و اندیشه های وی است، مقاومت و ایستادگی می کند. همین امر سبب گردیده است تا این نوع تفکر به عنوان پدیده ای شوم در مسیر رشد و بالندگی فرد و جامعه در تمام ادوار مختلف تاریخی و در بین اقشار مختلف جامعه، شناخته شود. شناخت علل گرایش به تحجر یکی از مهمترین مسائل در پیشگیری و مبارزه با تفکر متحجرانه است. از آنجا که این نوع تفکر در بین بخشی از افراد جامعه در عصر نبوی و علوی نیز ظهور و بروز یافت. این پژوهش با هدف پاسخ به این سوال که علل گرایش به تحجر؛ بر اساس عقل و داده های تاریخی پیرامون عرب جاهلی و خوارج چیست؟ نگاشته شد. لذا در این پژوهش علل گرایش انسان ها به تحجر در دو دسته روانی و فکری عقیدتی با تکیه بر عقل و داده های تاریخی به صورت خاص عرب جاهلی و خوارج تبیین شده است. پژوهش حاضر با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای و به روش توصیفی تحلیلی، صورت گرفته است. بر اساس داده هایی که در این پژوهش به دست آمد لجاجت، تصلب و انعطاف ناپذیری و برخی سوگیری های شناختی و ترک تفکر و عقلانیت، پیروی از ظن و حس گرایی، از جمله علل و زمینه های گرایش به تحجر در جهت روانی، عقیدتی و فکری به شمار می روند.

لغزش های اقتصادی از دیر باز از مهمترین چالش های نظام های حکومتی بوده و راهکارهای حکمرانان در مواجهه با این چالش ها متفاوت بوده است. در این میان بررسی لغزش های اقتصادی ای که مبتنی بر چالش های ارتباطی میان فردی می باشد دارای پیچیدگی بیشتر و تأثیرگذاری بیشتر بوده است. این تحقیق با تکیه بر منابع تاریخی و مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی راهکارهای امام علی(ع) در مواجهه با چالش های ارتباط میان فردی در حوزه مسائل اقتصادی را مورد کنکاش قرار می دهد. چه اینکه امام علی(ع) به دلیل حضور موثر اجتماعی و نقش آفرینی در حوادث صدر اسلام دارای دامنه وسیعی از روابط فردی و اجتماعی بوده و بخش قابل توجهی از معضلات اقتصادی در عصر خلافت امام(ع) مبتنی بر روابط میان فردی است. از نتایج این تحقیق تبیین راهکارهایی معرفتی، اصلاحی یا بازدارنده در دو جنبه شخص محور و جامعه محور است.