ابراهیم رضایی کلیری

أم سلمه یکی از همسران برجسته پیامبر اکرم(ص) و از زنان تاثیرگذار تاریخ صدر اسلام می باشد که در قرآن کریم، باعنوان «أم المؤمنین» نامیده شده است. نام او در منابع روایی شیعه و اهل سنّت به کرّات آمده و روایات متعدّدی از او در موضوعات مختلف نقل شده است. پژوهش حاضر، باتوجّه به هم زمانی دوران زندگی این بانوی بزرگ اسلام، با رخدادها و وقایع مهمّ تاریخی دوران پیامبر(ص) و پس از آن تا پایان حیات او، به روش توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که زمینه های تاریخی منقولات أم سلمه چه بوده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد بخشی از منقولات أم المؤمنین أم سلمه دارای زمینه تاریخی مشخص و معیّنی است. برخی ازاین زمینه ها عبارتند از: جریان سقیفه، جنگ های سه گانه امام علی(ع) (جمل، صفّین و نهروان)، واقعه عاشوراء و شهادت امام حسین(ع)، شکل گیری و رواج جریان سبّ و لعن امیرالمؤمنین(ع) توسط معاویه، تضعیف جایگاه و فضایل و مناقب امام علی(ع) و تبیین جایگاه و شخصیّت عمّار بن یاسر.

ام سلمه یکی از شخصیت های شناخته شده تاریخ اسلام و از امهات مؤمنین است. درباره این شخصیت که در طول زندگی، کنار پیامبر اکرم(ص) بود و سال ها پس از رحلت آن حضرت اقدامات مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی انجام داد، گزارش ها بیان شده است. اینکه اقدامات فرهنگی ام سلمه چه بود و چه اموری را در برگرفته، انگیزه پژوهش پیش روست که با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و با روش توصیفی تحلیلی به دنبال پاسخ به پرسش ها هستیم. یافته های پژوهش نشان می دهد که ام المؤمنین، ام سلمه در طول حیات خود نسبت به امور جامعه اسلامی و مسلمانان حساس بود و اقدامات فرهنگی مهمی مانند نقل سیره نبوی، تبیین احکام اسلامی، تبیین جایگاه و فضائل امام علی(ع)، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین، جلو گیری از سب و لعن امام علی(ع)، ترویج تفکر شیعی، تربیت فرزندان و شاگردان پیرو خط ولایت، بزرگداشت مقام و منزلت شهداء و ترویج علوم و معارف قرآن را مورد توجه قرار داد و برای نهادینه کردن آن ها در جامعه تلاش کرد.

مطالعه درباره باورهای اساسی شیعه در قرون نخستین در موضوع امامت، یکی از مهم ترین عرصههای مطالعه و تحقیق است؛ زیرا راهی مطمئن برای اعتبار این اندیشهها و باورها در زمان حال میباشد. آل صوحان و قبیله آنها یکی از خاندان مهم شیعه در زمان امام علی(ع) هستند. آ ن ها علاوه بر اینکه از خطبای مشهور جامعه شیعی بودند در جنگها نیز آن حضرت را همراهی کرده و در راه ایشان جانفشانی نمودهاند. پژوهش پیش رو به صورت کتابخانهای و با روش توصیفی تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا در منابع تاریخی در مورد دیدگاههای کلامی خاندان صوحان بن حجر درباره امامت امام علی(ع) گزارشهایی نقل شده است؟ در صورت مثبت بودن جواب، از مجموعه گزارشها در این زمینه چه برداشتی میتوان داشت؟ یافتههای این پژوهش نشان میدهد که خاندان صوحان در مناسبتهای مختلف امام علی(ع) را حجت خدا، برترین مردمان، وصی و جانشین رسول خدا(ص)، دارای علم لدنّی، مقام عصمت و مرجعیت دینی و سیاسی معرفی نمودهاند. وجود این اندیشهها در معتقدات شیعیان عصر امیرالمؤمنین(ع) نشان از حضور این موضوعات در دوران نخستین اسلامی در اعتقادات مکتب تشیع دارد که تا به امروز تداوم یافته و به نسلهای بعدی منتقل می شود.

پس از رحلت رسول خدا(ص) نخستین الگوی انتخاب خلیفه بدون تکیه بر نصّ الهی پدیدار شد. دست اندرکاران این حوادث با مشکلات و مخالفت های فراوانی روبه رو بوده و برای تثبیت آن، به قدرت اقتصادی، نظامی، سیاسی و فرهنگی قریش نیاز داشتند. با توجه به قرابت دو بطن بنومُحارِب و بنوحارث، بررسی ابعاد تأثیرگذاری آنان در این حوادث، نیازمند پژوهش جداگانه ای است. نوشتار پیش رو با تکیه بر منابع کهن تاریخی حدیثی شیعه و اهل سنت، و با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی به دنبال تبیین ابعاد گوناگون این تأثیرات است. نتایج پژوهش نشان می دهد که این دو بطن به سبب شرایط زندگی در بیابان های اطراف مکه از روحیه جنگاوری و توان نظامی بالایی برخوردار بودند. جمعیت زیاد، پیوندهای نسبی متعدد با قبایل تَیم و عَدی، نزدیکی عقیدتی و دوستی دیرینه برخی از آنان با عمر و ابوبکر، و فقدان روابط مستحکم با بنی هاشم، زمینه مناسبی برای نقش آفرینی نظامی و سیاسی این دو بطن فراهم آورد. اما وضعیت اقتصادی، علمی و فرهنگی آنان به گونه ای نبود که در ابعاد اقتصادی و فرهنگیِ مسئله جانشینی، ایفای نقش داشته باشند. آنان عمدتاً سربازان و فرماندهان نظامی قدرتمندی بودند که غیرمستقیم در بعد اقتصادی به حاکمیت خلفای نخستین کمک می کردند. اموی گرایی حکومت عثمان و ثبات سیاسی نسبی در سال های نخستِ این دوره، از نقش آفرینی بنوحارث و بنومُحارِب کاست. پس از قتل عثمان، حضور سیاسی آنان دوباره احیا شد، اما این بار آنان در مقابل جریان حاکم قرار گرفتند و در ابعاد سیاسی و نظامی، کمک فراوانی به معاویه کردند.

امسلمه یکی از شخصیت های ممتاز تاریخ اسلام است که در طول زندگی در کنار پیامبر اکرم(ص) و سال های پس از رحلت آن حضرت در وقایع مختلف نقش آفرینی داشته است. حضور او در کنار رسول خدا(ص) در فهم مواضع پیامبر اکرم(ص) در موضوعات مختلف بسیار حائز اهمیت است که یکی از مهم ترین آن ها موضع گیری او نسبت به اهل بیت(ع) و پشتیبانی از آن هاست. پژوهش پیش رو تلاش دارد پس از تبیین شخصیت والای ام سلمه، با استفاده از منابع کتابخانه ای و روش توصیفی تحلیلی اقدامات و مواضع ایشان در دفاع از اهلبیت(ع) را کاوش کند تا مسلمانان او را به عنوان الگوی خود قرار داده و وظایفشان را نسبت به اهل بیت(ع) انجام دهند. نتایج این پژوهش نشان می دهد ام سلمه هم در زمان حیات و هم پس از رحلت رسول خدا(ع) مانند سقیفه، جنگ جمل و واقعه عاشورا همواره مواضع و اقدامات مثبتی نسبت به اهل بیت آن حضرت داشته است. منقولات ام سلمه نیز مملوّ از بیان فضائل و مناقب و تبیین جایگاه اهل بیت(ع) است.

قریش در دوران جاهلیت از جایگاه ویژه ای در میان قبایل عرب برخوردار بود. مخالفت گسترده و طولانی مدت قریش با دعوت پیامبر اکرم(ص) حتی پس از گسترش اسلام در عصر نبوی، مایه فروکاهی این جایگاه شد، اما به حکومت رسیدن خلفای نخستین با تلاش فزاینده آنان در راستای احیای موقعیت پیشین قریش همراه گردید. تبیین گونه های مختلف کنشگری خلفای سه گانه در این زمینه می تواند مهم ترین عامل ترویج برتری قریش در سده های نخستین اسلام را به تصویر بکشد. پژوهش پیش رو با بهره گیری از روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر متون کهن فریقین، اقدامات خلفای نخستین در این راستا را در دوران حکومتشان تبیین و تحلیل کرده است. نتایج پژوهش نشان می دهد، خلفای نخستین با روش های مختلفی مانند ترویج روایت «الائمه من قریش»، تثبیت فضل و برتری قریش با تکیه بر نسب و جایگاه آنان در جاهلیت، تأکید بر خواندن و نوشتن قرآن به لغت قریش، انتخاب کارگزاران و فرماندهان قرشی و تقویت اقتصادی آنان، سعی در ترویج گفتمان برتری قریش نموده اند.