معصومه السادات سعیدی حسینی

خداوند متعال در قرآن کریم به صورت امر ارشادی، بندگانش را به توکل بر خود امر کرده و در موارد متعددی به طور مستقیم و یا ضمنی، به بیان صفات و اسماء مبارکه خویش در ذیل آیات متضمن مفهوم توکل پرداخته است تا به این روش، مٶمنان را به توکل بر ذات پاکش مجاب سازد. از آنجا که مفهوم توکل، یکی از واژگان دارای ابهام در نظام معارف اسلامی بوده است، لذا ضروری به نظر رسید که در پژوهشی مستقل به تبیین ضرورت این امر از منظر آیات قرآن کریم پرداخته شود و بدون هیچ پیش فرض مفهومی و دسته بندیِ از پیش تعیین شده، به تحلیل آیات قرآن کریم در این زمینه پرداخته شود. به همین منظور در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش «تحلیل محتوا» به مثابه یکی از روش های تحقیق میان رشته ای متن محور، به تحلیل آیات قرآنی متضمن اسماء و صفات الهی برای کشف ضرورت توکل پرداخته شود و ضرورت مسئله توکل با توجه به ماهیت اسمایی که در آیات توکل بدان ها اشاره شده، تحلیل و تبیین گردد. تحلیل محتوای آیات قرآنیِ مستخرج به عنوان جامعه آماری نشان می دهد که صفات الهیِ بیان شده در قرآن کریم، بیانگر آن است که خداوند مسلط بر کل هستی، آگاه به تمام مخلوقات، مهربان به بندگان، مبدأ و مقصد هستی، یاریگر مخلوقات و جزادهنده بندگان است و این صفات، مهم ترین عامل برای درک ضرورت توکل بر خداوند است که توجه به آن ها می تواند ما را با مفهوم توکل حقیقی به خداوند متعال آشنا کند.

تقوا از مفاهیم بنیادین قرآن کریم است که نقشی اساسی در هدایت و تعالی فردی و اجتماعی ایفا می کند. این پژوهش با تحلیل محتوای مضمونی و بررسی سیاق آیات، نشان می دهد که قرآن افزون بر معرفی تقوا به عنوان ارزشی والای اخلاقی، دستورالعمل هایی عملی برای تحقق آن ارائه کرده است. برخلاف پژوهش های پیشین که بیشتر بر فضیلت های تقوا تمرکز داشته اند، این تحقیق به استخراج و تحلیل راهکارهای قرآنی برای تقویت تقوا در زندگی روزمره پرداخته است. یافته ها حاکی از آن است که تقوا در قرآن به مثابه فرایندی خودتنظیم گر معرفی می شود که کنترل تمایلات نفسانی، مدیریت هیجانات و هم سویی رفتار با ارزش های الهی را در بر می گیرد. راهکارهایی نظیر پایداری در مسیر عبودیت از جمله صبر و ثبات قدم همچنین رعایت سازوکارهای پیشگیرانه در برابر لغزش، مانند ایجاد موانع ذهنی و عملی برای جلوگیری از ارتکاب گناه و خویشتن داری، و نیز پاک سازی جسم در راستای ارتقاء معنویت از طریق التزام به تغذیه ای سالم و مشروع و نیز روزه داری، هر یک نقشی کلیدی در تحقق این هدف ایفا می کنند.از نوآوری های این پژوهش، ارائه چارچوبی تحلیلی برای استخراج مفاهیم قرآنی از طریق مطالعه سیاقی آیات است که موجب درک عمیق تر پیام های قرآن و شناسایی راهکارهای کاربردی آن در مسیر خودسازی می شود.