مرجانه فتحی طرقبه

در عصر حاضر به دنبال رشد و پیشرفت تکنولوژی، و پیش آمدن شبهات و سؤالات فراوان پیرامون چگونگی تطبیق سنت با مدرنیته، آراء و نظریه های مختلفی از جانب روشنفکران و نواندیشان مسلمان پیرامون فهم و تفسیر قرآن مطرح شده که وجه جامع همگی آنها، تاریخی نگری نسبت به قرآن کریم می باشد. پرواضح است که تاریخمنددانستن قرآن کریم با فراتاریخیت آن در تضاد بوده و تبعات منفی را دربر دارد که نفی آموزه های این کتاب الهی، از جمله آنها می باشد. وجود این مسأله ریشه یابی این نوع نگاه نسبت به قرآن را برای رسیدن به راه حلی اساسی در جهت برون رفت از آن ضروری می سازد. بر اساس پژوهش حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته، اشکال تاریخی نگری به قرآن، در برخی مباحث مخدوش و معیوب علوم قرآن ریشه داشته و با اندکی تأمل، می توان ردپای برخی مباحث علوم قرآنی همچون «اسباب نزول»، «مکی و مدنی» و «ناسخ و منسوخ» را در آراء و دیدگاه های روشنفکران و نواندیشان مسلمان مشاهده نمود.

مسئلهٔ قوامیت مردان بر زنان در آیهٔ ۳۴ سوره نساء ازجمله مباحث قرآنی است که شبهات و سؤالات بسیاری درباره کارآمدی آن مطرح شده است؛ به طوری که برخلاف فراعصری و فراتاریخی بودن همهٔ آیات قرآن کریم، برخی آن را تاریخمند و مربوط به عصر نزول یا قابل تغییر در زمان حال دانسته اند. پر واضح است که چنین نگاهی به آیه و لغو و تعطیلی حکم آن در تغایر کامل با ابدی و ازلی بودن همهٔ آموزه های قرآن کریم است. در پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی نشان داده شده است که برداشت های نادرست قرآن پژوهان از این آیه و تفسیر آن به برتری مردان بر زنان درنتیجهٔ حاکم کردن روایات سبب نزول بر فهم آیه حاصل شده است. همچنین با استفاده از دیگر آیات، یعنی با معیار قراردادن خود قرآن کریم، این برداشت حاصل شده است که خداوند در این آیه موکداً به مردان دستور می دهد به علت تفاوت های تکوینی و همچنین بیشتربودن اموالشان، که از تفاوت تشریع سهم الارث در مردان و زنان حاصل شده، تکیه گاه و حامی زنان باشند. به این ترتیب علل مذکور در آیه، تغییرناپذیر و دائمی و درنتیجه، حکم قوامیت نیز تغییرناپذیر، دائمی و کارآمد برای همیشه خواهد بود.

در عصر حاضر، به دنبال مطرح شدن شبهات و سؤالات فراوانی پیرامون کارآمدی دین، دیدگاه های مختلفی در مورد چگونگی فهم و تفسیر قرآن، توسط دسته ای از پژوهشگران موسوم به روشنفکران و نواندیشان دینی ارائه شده است. تأمل در این دیدگاه ها باوجود تنوع و تکثر و عدم تعلق صاحبان آنها به منطقه جغرافیایی و سیاسی خاص، نوعی قرابت و شباهت را میان آنها نشان می دهد که عبارت است از تاریخی نگری نسبت به قرآن کریم. پژوهش حاضر تلاش نموده با بررسی دیدگاه های برخی از روشنفکران ایرانی و غیرایرانی پیرامون فهم و تفسیر قرآن کریم، به اثبات این نگاه در آنان بپردازد؛ چرا که این مسأله نه تنها نقش بسزایی در ارائه راه حل برای برون رفت از این نگاه و اثبات فراتاریخیت این کتاب آسمانی خواهد داشت، بلکه بررسی ریشه ای طرح این گونه مباحث و پاسخی جامع و بنیادین به همه اشکالات مطرح شده توسط این جریان را امکان پذیر می سازد. در نتیجه با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، نشان داده شده که برخلاف فراتاریخیتِ هم لفظ و هم معنای قرآن، این جریان صرفاً معنا و مفهوم موجود در پس الفاظ را که با تعبیرات مختلفی از آنها یاد کرده اند، ابدی و مناسب برای زمان حال دانسته است.

آیه پانزدهم سوره احقاف از جمله آیاتی است که در جهت اثبات شش ماه بودن اقلّ مدت حمل، غالبا مورد استناد عالمان اسلامی بوده است. اما چالش های مختلفی همچون سی ماه نبودن دوران حمل و شیردهی همه انسانها، عدم کراهت مادران از حمل و وضع فرزندان، و... پذیرش این دیدگاه را با مشکل مواجه کرده است. ازهمین رو برخی مفسران، با عهد دانستن «ال» در «الانسان» مراد آیه را انسانی خاص دانسته اند. پژوهش حاضر که به روشی توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای سامان یافته است ضمن موافقت با خاص بودن مراد این آیه، پس از رد دلایل کسانی که «پیامبراکرم»؟صل؟ «ابوبکر» یا «سعدبن ابی وقاص» را مصداق آیه معرفی کرده اند، به استناد روایات صحیح و کثیرالنقل موجود معتقد است که نزول آیه در مورد امام حسین؟ع؟ قابل قبول تر می نماید. براین اساس نه تنها ظواهر الفاظ موجود در آیه مطابق با وقایع عمر ایشان می باشد، بلکه این دیدگاه با سیاق آیه، آیات و سوره نیز تایید می گردد.  

تاریخمندی یا فراتاریخی بودنِ قرآن و احکام ازجمله مسائلی است که به آن در دوران معاصر به طور ویژه توجه شده است. ازجمله احادیث مستند طرفداران ابدیت شریعت، حدیث «حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ» است که در منابع مختلف شیعه و سنی به صورت های گوناگونی نقل شده است. در کتاب کافی نیز این عبارت در ضمن دو روایت مختلف به کار رفته است که در یکی علاوه بر اشاره به ابدی بودن آموزه های پیامبر، به نفی بدعت های باطل پرداخته و در دیگری نیز به عدم نسخ دین اسلام برخلافِ ادیان پیشین اشاره شده است. اما اخیراً یکی از نواندیشان دینی، آیت الله سیدکمال حیدری ادعا کرده است که این دو حدیث، سند صحیحی ندارد و سخنی مشهور است که بر سر زبان ها افتاده و حکم به صحت این حدیث توسط برخی علما نه بر مبنای بررسی سندی، بلکه صرفاً به دلیل اعتماد آن ها به علمای متقدم است. باتوجه به نقش بسزای این روایت در مسئلهٔ ابدیت شریعت و اهمیت بررسی سندی در اطمینان یافتن از صدور حدیث از معصوم، این نوشتار صرفاً به تتبع در اسناد این دو روایت می پردازد و بررسی دلالی و ارتباط آن ها با مسائل ثانویه و فقهی را به پژوهش دیگری واگذار می کند. با وجود بحث و اختلاف دربارهٔ بیشتر راویان این دو سند، به روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای با استفاده از ادلهٔ مختلف نشان داده است که هریک از راویان آن ها موثق و امامی است و این دو روایت، سندی صحیح دارند.

یکی از دشواری هایی که دانشمندان اسلامی در فهم آیات قرآن کریم با آن مواجه هستند، تعیین مرجع ضمایری است که در آیات مختلف به کار رفته است. آیه 124 سوره نحل ازجمله آیاتی است که مربوط به «اصحاب سبت» بوده و ضمیر «هاء» در عبارت «اختلفوا فیه» به مورد اختلاف آنها اشاره می کند. با این وجود اختلاف نظر درباره مرجع این ضمیر منجر به اختلاف در تفاسیر گردیده است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی و تحلیل نظرات مشهور و غیرمشهور در این زمینه پرداخته است. نگارندگان ضمن رد دیدگاه مشهور، بر این عقیده اند که اگرچه همچون دیدگاه غیر مشهور مرجع این ضمیر «مله ابراهیم» در آیه ماقبل است، ولی بر خلاف استدلال قائل این دیدگاه، آیه مورد بحث تکمیل کننده دیگر آیات مربوط به داستان اصحاب سبت بوده و از آن فهمیده می شود که علت تشریع حکم تشدیدی تحریم صید در روز شنبه، اختلاف آنان در دین توحیدی و ابراهیمی موسی (ع) بوده است.