طیبه بهشتی

برخی پژوهش های معاصر نشان داده اند صفحه آرایی نسخ خطی ایرانی با تکیه بر اصل تقسیم متوالی چهارچوب یک صفحه به بخش های برابر صورت گرفته است. با این وجود نسخه های ایرانی بسیاری وجود دارند که روش صفحه آرایی آن ها به الزامات شیوه یادشده پاسخ نمی دهند. پژوهش پیش رو کوشیده است با استفاده از رویکرد کمّی و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی موردی، چگونگی صفحه آرایی سه نمونه از قرآن-های تیموری محفوظ در موزه ملی ایران را بکاود. ویژگی مشترک این نسخه ها آن است که نه تنها صفحه-آرایی هیچ یک از آن ها بر اساس اصل تقسیم متوالی چهارچوب یک صفحه به بخش های برابر قابل توجیه نیست؛ بلکه در تمامی این نُسخ، به رغم ابعاد و تناسبات گوناگون ، فاصله سطح حروف تا عطف نصف طول حاشیه سرصفحه ، پاصفحه و یا هر دو است. به طوری که با در نظر گرفتن شیوه ساخت کتاب در قرون میانه اسلامی که مبتنی بر دوبرگه بوده، می توان حدس زد هنرمندان صفحه آرا پس از تقسیم طول دوبرگه به n قسمت برابر ، 1⁄n آن را از وسط به حواشی عطف و به همین مقدار از بالا یا پایین کادر به حواشی سرصفحه یا پاصفحه اختصاص داده اند. آن گاه با استفاده از روش های هندسی، محل قرار گرفتن سایر ابعاد قاب تذهیب یا قالب متن را تعیین کرده اند.

از آنجا که به چگونگی ترکیب بندی و نظام حاکم بر طراحی تذهیب در نسخ خطی ایرانی تاکنون کمتر توجه شده است، مقاله پیش رو کوشیده ایم تا با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی موردی و با استفاده از شیوه مطالعه کمّی، از یک سو، تذهیب های دو نسخه خطی شاهنامه مصور و غیرمصور بایسنغری را معرفی و توصیف می کنیم و از دیگر سو، نظام حاکم بر طراحی آن را به بحث بگذاریم. این دو نسخه از آن جهت انتخاب شد که نه تنها دو نمونه بارز از نسخ خطی ساخته شده در سبک کتاب آرایی بایسنقری است، بلکه از معدود نسخ خطی این سبک از کتاب آرایی به شمار می روند که در گنجینه های داخلی حفظ و نگهداری می شوند؛ سبکی که به باور عموم پژوهشگران، نمونه بارز هنر کلاسیک در میان سبک های کتاب آرایی ایرانی است و ویژگی هایش بر تمامی سبک های پس از خود، از ایران گرفته تا هند مغولی و ترکیه عثمانی، مؤثر واقع شد. نتایج این پژوهش نشان داد که هنرمندان تیموری با بهره گیری از برخی قواعد ساده هندسی همچون تقسیم پاره خط به بخش های مساوی، تقسیم دایره به قاچ های برابر، ساختار شبکه ای و بهره گیری از تناسباتی نظیر 2√/1 و 3√/1 توانستند تذهیب هایی زیبا، متناسب و در عین حال ظریف و پرمایه خلق کنند.        

ویژگی ها، اصول و قواعد حاکم بر نظام صفحه آرایی نسخه خطی شاهنامه بایسنقری، به عنوان یکی از شاهکارهای مسلم هنر کتاب آرایی ایرانی، تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مقاله پیش رو تلاش می کند تا با تکیه بر داده های آماری و نیز با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی موردی، از یک سو به مسئله چگونگی طراحی و تنظیم قالب متن در چهارچوب یک صفحه پرداخته و از دیگر سو نظام جدول بندی و مسطرکشی آن را به بحث بگذارد. سپس با تکیه بر روش های کمی و قیاس داده های آماری، این نظم را درباب نگاره های 22گانه نسخه خطی شاهنامه بایسنقری، مورد مطالعه قرار می دهد. به طوری که در پایان مشاهده خواهد شد که طراحی ابعاد قالب متن، تنظیم محل قرارگیری آن در چهارچوب صفحه و چگونگی جدول بندی و مسطرکشی آن، تابع نظامی شبکه ای است که با استفاده از روش های هندسی به دست می آید. همچنین چگونگی صفحه آرایی، لااقل در 19 نگاره از مجموعه مجالس این نسخه به گونه ای با نظام صفحه آرایی قالب متن مرتبط است. در غیر این صورت کادر اثر بر اساس نظام درونی خاص آن طراحی و تنظیم شده است.

امروزه تقریباً تردیدی وجود ندارد که نگاره های ایرانی را با استفاده از پیش نمونه ها ترکیب می کرده اند؛ اما این پرسش اساسی که ترکیب این پیش نمونه ها بر اساس چه اصول و ضوابطی صورت می گرفته، همچنان بی پاسخ مانده است. به گمان شماری از پژوهشگران، ترکیب نگاره های ایرانی، بر اساس قانون خاصی صورت نگرفته است و از قاعده چینش دست آزاد تبعیت می کند. این در حالی است که برخی پژوهش های اخیر، نظام شبکه ای را مسئول ترکیب بندی در نگاره های ایرانی می دانند؛ ساختاری که می توان آن را به سادگی از تقسیم طول و عرض کادر اثر به بخش های مساوی به دست آورد. مقاله پیش رو که با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی موردی و با استفاده از شیوه کمی نگاشته شده است، تلاش می کند با تحلیل بصری چهار مجلس از نگاره های 22گانه شاهنامه بایسنقری، یعنی مجالس «دیدار زال و رودابه»، «نبرد گودرز با پیران»، «گریستن فرامرز بر تابوت رستم» و «نبرد کیخسرو با افراسیاب به همراه سپاهیان»، نشان دهد نظام شبکه ای، بنیان طراحی و تنظیم نگاره های نسخه خطی شاهنامه بایسنقری بوده است. از دیگر سو، مشاهده خواهد شد که این ساختار، گاه به تبعیت از شیوه جدول بندی و مسطرکشی قالب متن، زمانی با توجه به چارچوب صفحه و گاه بر اساس نظام درونی اثر، طراحی و تنظیم شده است. 

امروزه تقریباً تردیدی نیست که نگاره های ایرانی با استفاده از پیش نمونه ها ترکیب می شده اند. با این حال، این پرسش اساسی که ترکیب این پیش نمونه ها بر اساس چه ضوابطی صورت می گرفته، قابل طرح است. مقاله پیش رو با استفاده از روش توصیفی تحلیلی موردی تلاش می کند تا با تکیه بر مشاهده دقیق مجلس بیست ویکم شاهنامه  بایسنقری یعنی «بازی شطرنج بوزرجمهر و سفیر هند»، چگونگی روند ترکیب عناصر و اجزاء را در نگاره های ایرانی بکاود. در این پژوهش، ضمن طرح مهم ترین نظریه ها درباره چگونگی این روند، سرانجام مشاهده می شود که اگرچه هیچ یک از این آراء به تنهایی نمی توانند از عهده توجیه آن در نگاره یاد شده بر آیند، اما ترکیبی از این نظریه ها می تواند این روند را در نگاره پیش گفته بازسازی و تبیین کند.

هنر شمایل نگاری بیزانسی، به عنوان یکی از مهمترین صور هنری منتج از دین مسیحیت، که البته هنری مقدس نیز محسوب می گردد، در تمامی دوران هزار ساله استقرار امپراطوری روم شرقی - به جز دوره صدساله نفاق شمایل شکنی- همواره از جایگاه و اهمیت ویژه ای در جامعه بیزانسی برخوردار بوده است. به طوری که باید آن را آیینه ای تمام نما از اندیشه و تفکر حاکم بر مسیحیت ارتودوکس، که دین رسمی این امپراطوری محسوب می شد، دانست. با این وجود و به رغم پیوند تنگاتنگ این هنر با الهیات مسیحی و جزمیات حاکم بر آن و به ویژه اساسی ترین آنها یعنی تجسد کلمه الهی در قالب تصویر، این صورت هنری به خوبی توانسته است از عهده انعکاس بسیاری از جنبه های زندگی سیاسی، اجتماعی و حتی عقاید عامیانه مردمان جامعه عصر خود که البته همواره جنبه ای دینی- مذهبی نیز داشته است، برآید. مقاله پیش رو در واقع تلاشی است برای نه تنها بررسی سبک شناختی این صورت هنری، بلکه همچنین کوشش خواهد نمود تا با تکیه بر روش تاریخی- تحلیلی، پیوند تنگاتنگ آن را با زندگی روزمره مردمان این جامعه و حوادث و رخدادهای اجتماعی-سیاسی آن در طول قریب به هزار سال استقرار این امپراطوری نشان دهد.