فاطمه قنبری شیخ شبانی

کتیبه وقف آب مباح در مسجد جامع اصفهان، یکی از وقف نامه های ارزشمند دوره صفویه است. مضمون کتیبه ، اشاره به نام امیر اصلان بن رستم سلطان لَلِه افشار ارشلو دارد که در زمان شاه طهماسب اول، با حفر نهری، آب مباح را به مسجد آورده و آن را وقف بر این بنا کرده است. این پژوهش برای نخستین بار با هدف تحلیل کتیبه آب مباح و پاسخ به دلایل انتقال آب به مسجد جامع اصفهان و گمانه زنی مسیر آن، به تحریر درآمده است. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است که بر اساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته است. همچنین، داده های پژوهش بر پایه اطلاعات میدانی (خوانش کتیبه) و اطلاعات کتابخانه ای (اسناد تصویری، کتاب ها و مقاله ها) جمع آوری شده اند. نتایج این پژوهش نشان می دهند که شرایط سیاسی، اجتماعی دوره صفویه و گسترش وقف، سبب تشویق و ترغیب بسیاری از حاکمان و درباریان در جهت انجام عمل وقف شده و همچنین نقش و نفوذ علما در ساختار سیاسی و اجتماعی در دوره صفویه نیز نقش مهمی در این زمینه داشته است. کسب ثواب اخروی و برجا گذاشتن نام نیک از خود نیز یکی دیگر از انگیزه های واقفان برای وقف بوده است. همچنین در مورد گمانه زنی مسیر فوق به نظر می رسد این نهر، نهری مستقل صرفاً در جهت جاری ساختن آب در مسجد جامع اصفهان شکل گرفته و با پایتخت شدن شهر اصفهان و ساخت طرح جامع شهری، کتیبه مذکور به دلایل پنهان کاری و یا سهل انگاری در مسجد پنهان شده و همین امر سبب از بین رفتن نهر فوق شده و به همین دلیل است که در دوره های بعد هیچ گاه به عبور نهر آبی روان از درون مسجد جامع اصفهان اشاره نشده است.

نقوش هندسی همواره بخش مهمی از هویت معماری سنتی ایران است. این نقوش که با استفاده از خطوط مستقیم شکل می گیرند، نقش مایه های گره را بوجود می آورند. نقش مایه هایی که هر یک دارای ویژگی های مخصوص به خود هستند. مسجد جامع اصفهان یکی از مهم ترین ابنیه معماری ایران، به لحاظ حجم تزیینات و استفاده از نقوش هندسی متعدد است. لذا در این مقاله به دلیل اهمیت ویژه ای که این بنا در تاریخ الگو های هندسی داراست به عنوان نمونه مناسب برای الگوی برداری انتخاب شد. در این راستا با جمع آوری اطلاعات از طریق مطالعه کتابخانه ای، اسناد معتبر و تحقیقات میدانی، ابتدا الگوشناسی پیشنهادی مبحث مورد نظر ارائه شد(آلات گره)، سپس نمونه های موجود از نقوش هندسی (گره) کاشی کاری مسجد برداشت، و پس از نام گذاری و ترسیم، زمینه، واگیره و قاب آنها مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان دهنده آن است که زمینه شکل گیری گره ها در کاشی کاری ها مسجد جامع اصفهان به ترتیب شامل زمینه پنج، شش، هشت، ده، یازده، دوازده، چهارده، هشت و گره هشت و دوازده و نه و دوازده است. واگیره های آنها شامل اشکال مستطیل، مربع، مثلث و متوازی الاضلاع است. همچنین شکل قاب ها شامل لچکی، مربع، مستطیل، مثلث، نیم دایره، ستاره چهار پر، ستاره پنج پر، ستاره هفت پر، ستاره هشت پر، پابزی است که قاب لچکی دارای بیشترین شکل قاب گره های موجود است.