هادی قلی پور

مدرنیسم فرهنگی صادق هدایت به تکوین سوژگی ای فرهیختار می انجامد که می توان گفت، مایه جامعه شناسی تاریخیِ تجربه مدرنیته در ایران است. با رجوع به تجربه ادبی هدایت به تفاوت مفهومی بین Bildung و Erziehung پی می بریم، به اینکه Bildung نزد او از مواجهه انتقادی با ایدئولوژی شکل می گیرد و Erziehung نیز برای او نوعی باریک اندیشی انتقادی ست که از خلال درگیری با «دیگری» به فرهیختگی می رسد. ناکارکردنِ پارادایم حسانیِ مدرنیته ایرانی اما کنشی ست اجتماعی که تنها با کُدگشاییِ زمان آن ممکن است و از این روست که فرم روایی بوف کور چنین آشفته می شود. اگر می خواهیم از تجربه مدرنیته هدایت بگوییم و این معنی را در بوف کور بیابیم، راهی نیست غیر از جُستنِ واقعیت پذیریِ «جُز-من» و «دیگری» در این رمان. هدایت در بوف کور با تعلیق بازنماییِ ایدئولوژی ها و قالب گونه های ذهنی، به تصویرپردازی واقعیتی می نشیند که در محاق رفته است. و روشی که به فراخورِ این دقیقه پیش می رود، باری، منظومه است. در بوف کور تربیتِ کوچگرانه از پیِ توجه به مکان ها شکل می گیرد، از مواجهه واپس نگرانه با خاطره ها، و نیروهای پویایی که قادرند تغییراتی در توسعه سوبژکتیویته ایجاد کنند. بوف کور شرح ساختمندِ بی نظمیِ تجربه مدرن در ایران است؛ نقشه راهِ دگرستانی که به هند می رسد، «دیگری»ای که می توان گفت در جوف «خود»ی حضور دارد؛ در مقام یک وعده.  

نوربرت الیاس، در کتاب فرآیند متمدن شدن، تاریخ شکل گیری آداب و رسوم مدرن را در پژوهشی نوآورانه بررسی کرده، نشان داده است که چگونه از دوره ی رنسانس به بعد، انسان غربی به موجودی «متمدن» تبدیل شده است. در سال 1999، جمعی از الیاس پژوهان خبره، ترجمه ی انگلیسیِ فرآیند متمدن شدن را ویرایش کردند و مقدمه ی جدیدی را که الیاس در سال 1968 بر این کتاب نوشته بود، در پی نوشت آوردند. در سال 1397، چاپ دوم ترجمه ی فارسیِ این کتاب با عنوان در باب فرآیند تمدن به ترجمه ی غلامرضا خدیوی در انتشارات جامعه شناسان منتشر شده است. در این مقاله، ترجمه ی فارسی با ترجمه ی انگلیسیِ کتاب، بررسی مقابله ای شده است. اینطور که به نظر می رسد، به رغم ادعای مترجم فارسی مبنی بر ترجمه از متن اصلیِ آلمانی، منبعِ ترجمه همان ترجمه ی انگلیسیِ کتاب است. مترجم، تنها جلد دوم کتاب را ترجمه کرده، و مقدمه، جلد اول، پی نوشت، پیوست، و عمده ی یادداشت های نویسنده هنوز به فارسی ترجمه نشده است. مرور اندیشه ی جامعه شناختی الیاس و جایگاه او در نظریه ی جامعه شناختی معاصر هم البته بخشی معتنابه از نوشته ی ماست. بررسی ترجمه، نشان دهنده ی مشکلات صوری و محتوایی از جمله عدم یک رَوَندی در ترجمه، واژه گزینی نامأنوس و دیریاب، و عدم رعایت قواعد نگارشی و ویرایشی ست.