فاطمه شریفی زارچی

در سال های اخیر، توجه خاصی به «آموزش مهارت های زندگی» شده است. از میان این مهارت های ده گانه، مهارت خود آگاهی، به عنوان اولین و اساسی ترین مهارت، اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد. «خود آگاهی»، توانایی شناخت خود و آگاهی از ویژگی ها، نقاط ضعف و قوت، خواسته ها، ترس ها و انزجار هاست؛ بنابراین کسب این مهارت، نقش مهمی در سلامت و بهداشت روان افراد دارد. با وجود آثار فراوانی که در زمینه خود آگاهی انجام یافته اند، آنچه پژوهش حاضر را از پژوهش های گذشته متمایز می کند، پرداختن به اصول این مهارت در قالب تعلیمات اسلامی است. لذا این مقاله با هدف استخراج اصول محتوایی پرورش خود آگاهی در گروه نوجوان، با استناد به آیات قرآن کریم و روایات معصومین(ع) به روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است و اصول استخراج شده، در چهار حوزه ارتباطی انسان، یعنی ارتباط با خدا مانند اصول حکمت الهی، عدالت خدا و ...، ارتباط با خود مانند برخورداری از اختیار، قابل تغییربودن، توانایی های فردی و ...، ارتباط با دیگران مانند کرامت انسان ها، خیر خواهی، عدالت و ... و ارتباط با دنیا مانند هدفمندی دنیا، گذرابودن و ... دسته بندی و تحلیل شده است.

جهانی شدن فرآیندی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است که بر وجوه گوناگون زندگی تاثیرگذار بوده است. این پدیده در کنار برخی تاثیرات مثبت، منجر به آسیب های اجتماعی در جوامع مختلف شده است. این امر نشانگر ضرورت بررسی خانواده به عنوان زیرساخت اصلی جامعه است؛ زیرا هر نوع آسیب به آن، کل ساختار جامعه را به مخاطره می اندازد. بنابراین این نوشتار با روش فراتحیل کیفی، تأثیر جهانی شدن بر نهاد خانواده را در ابعاد ساختاری، فرهنگی و تربیتی مورد واکاوی قرار داده است تا از این منظر مهم ترین چالش های فرآیند جهانی شدن بر تحکیم خانواده را آشکار سازد. در این راستا مقالات و پایان نامه های انجام شده از سال 1388- 1398، که در مجموع 15 اثر با بیشترین ارتباط موضوعی بودند، انتخاب و و با روش فراتحلیل کیفی بررسی شد و در گام دوم با روش توصیفی- تحلیلی راهکارهای برون رفت از آن بر اساس آموزه های اسلامی تبیین شد. دستآورد پژوهش حاضر نشانگر آن بود که جهانی شدن نه تنها کارکردهای خانواده، بلکه اصل و تمامیت آن را به چالش کشیده است که برخی از آنها از این قرار است؛ روند نزولی کیفیت روابط، فرد گرایی، مصرف گرایی، تضعیف فرهنگ بومی، تضعیف انسجام و وحدت خانواده، نسبیت گرایی در ارزش های انسانی و خانوادگی، گسترش نگرش و ارزش های مجازی، آزادی جنسی، بی بند وباری، تنزل جایگاه انسانی زنان، اختلال در جامعه پذیری و فرایند تربیت فرزندان مخاطرات پیش روی نظام خانواده می باشد. راهکارهای کاهش آثار نامطلوب جهانی شدن بر تحکیم خانواده عبارتند از تقویت باورهای دینی در خانواده، آگاهی بخشی خانواده ها، تأکید بر استمرار و حفظ خانواده طبیعی، تحکیم روابط خویشاوندی، رعایت مرزهای رفتاری و عاطفی درون خانواده و بیرون آن، مدیریت استفاده از رسانه ها در خانواده، تقویت ارزش های بومی و دینی خانواده، ارتقاء مهارت های فرزندپروری در خانواده و تقویت عفاف و خویشتن داری در جامعه، ارتقاء عزت نفس فردی و ملی.

پژوهش ها نشانگر نقش موثر روان درمانی های معنوی و مذهبی در بهزیستی روانی، کارآمد سازی کنشوری عقلی، عاطفی و رفتاری و تعالی بخشی به انسان است. با توجه به جامعیت و ظریفیت دین اسلام در این حوزه، این نوشتار با روش فراتحلیل کیفی، اثر بخشی درمان های معنوی و مذهبی همسو با رویکرد اسلامی را بررسی نموده تا از این منظر، توصیفی از انواع مداخلات با رویکرد اسلامی، مقایسه اثربخشی و نقاط قوت و ضعف احتمالی را ارائه و مولفه های موثر در اثربخشی درمان ها را تبیین نماید. در این راستا پژوهش های انجام شده از سال 1388- 1398 که در مجموع 43 اثر با بیشترین ارتباط موضوعی بودند، انتخاب و با روش فرا تحلیل کیفی بررسی شد. نتایج پژوهش نشان داد: الف- روان درمانی های همسو با رویکرد اسلامی بیشتر به صورت تلفیقی با رویکردهای درمانی معاصر بوده و تعداد محدودی از درمان ها به صورت مستقل از متون دینی استخراج گردیده است. ب- درمان های مبتنی و همسو با رویکرد اسلامی در بهبود علایم اختلالات اضطرابی و افسردگی، ارتقای توانمندی های فردی و بهبود سازگاری زوجین اثر بخش بوده اند. ج- عواملی همچون توجه به بعد اصیل انسانی، وحدت بخشی، پاسخ گویی به نیازهای فطری، ارتقای کنش وری عقلی، عاطفی و عملکرد رفتاری، اصلاح روابط چهارگانه و... از مهمترین عوامل اثربخشی اینگونه درمان ها می باشد. د- گسترش پژوهش های میدانی در سایر حوزه های درمانی مانند اختلالات شخصیت و تدوین وارتقای شواهد میدانی در درمان های مبتنی بر رویکرد اسلامی در بهره گیری از ظرفیت های این حوزه حائز اهمیت است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی اثر بخشی آموزش مهارت های زندگی و معنوی  بر شادکامی و هوش معنوی دانش آموزان دختر مقطع پیش دانشگاهی، در قالب یک طرح شبه آزمایشی پیش آزمون – پس آزمون با گروه کنترل اجرا شد . جامعه آماری پژوهش 25 نفر از دانش آموزان دختر مقطع پیش دانشگاهی ناحیه 3 آموزش و پرورش شهرستان قم بودند . که با روش نمونه گیری انتخاب ، و در دوگروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. برای گروه آزمایش به مدت 12 جلسه آموزش مهارت های زندگی و معنوی اجرا شد و گروه کنترل در آن زمان به فعالیت های عادی تحصیلی خود مشغول بودند. داده های پیش آزمون و پس آزمون با استفاده از پرسش نامه های شادکامی آکسفورد و هوش معنوی جمع آوری شدند. جهت تجزیه و تحلیل آماری داده ها از روش تحلیل کو واریانس استفاده گردید. نتایج پژوهش نشان داد آموزش مهارت های زندگی و معنوی، شادکامی را به طور معنادار افزایش می دهد اما در جهت افزایش هوش معنوی و مؤلفه های آن تاثیر معناداری ندارد.

تربیت اخلاقی از بنیادی ترین آرمان های ادیان الهی برای شکوفایی فردی و اجتماعی است. از چالش های برجسته این حوزه، متناسب نبودن سطح آموزش اخلاقی با سطح عملکرد اخلاقی به شمار می آید. این پژوهش برای پاسخ به این نیاز و با هدف بررسی چالش های آموزش اخلاق به نوجوانان در سه حیطه بستر آموزش، محتوا و روش، و نیز راهکارهای برون رفت از آن و با روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است. بر اساس دستاوردهای پژوهش، چالش ها در این سه حوزه عبارت اند از: 1. بستر آموزش: عدم توجه به هماهنگی خانواده و محیط های آموزشی، القائات نامناسب اجتماعی، خطاهای شناختی، عدم توجه به اقتضائات زمانی و مکانی و ... . 2. محتوا: ناهماهنگی آن با ظرفیت و اقتضائات نوجوانان، محتوای دانش افزا و نه عملیاتی محور، بی توجهی به پیش نیاز ها، عدم توجه به اصل تدریج و ... . 3. روش: استفاده از روش های غیرفعال، تأکید بر ارتقای شناختی، به کار نگرفتن روش های متنوع و خلاق، شرکت ندادن نوجوانان در فرایند آموزش، عدم انعطاف در شیوه ها متناسب با شرایط و ... . این پژوهش برای برون رفت از این آسیب ها، هماهنگ کردن مراکز آموزشی، فضا سازی اجتماعی، تدوین برنامه منظم و منسجم در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری، استفاده از روش های فعال، توجه به اقتضائات زمانی و مکانی نوجوانان، به کارگیری فناوری نوین و ... را پیشنهاد داده است.