محمدرضا اسکندری عطاء

امروزه توسعه خطوط مترو به عنوان یکی از سامانه های حمل ونقل شهری از عمده ترین مسائل کلان شهرها محسوب می شود. اتلاف زمان و انرژی، افزایش هزینه های زندگی و افزایش آلودگی محیط زیست در زندگی شهری بخشی از پیامدهای نادیده گرفتن نقش حمل ونقل ریلی است. توسعه خطوط و راه اندازی خطوط جدید در شبکه مترو تهران از الزامات این کلان شهر محسوب می شود. در پژوهش حاضر با استفاده از الگوی داده های ترکیبی فضایی و رویکردی نوین در استفاده از ماتریس وزنی فضایی، طی بازه زمانی 1397:12-1393:1 عوامل مؤثر بر افزایش تعداد مسافران و اثرات سرریز ایستگاه های تقاطعی بر خطوط مترو تهران با هدف بررسی گستردگی شبکه مترو تهران در استفاده از حمل ونقل عمومی مورد ارزیابی قرار گرفته است. پس از انجام آزمون های مختلف، الگوی وقفه فضایی با اثرات تصادفی مورد تائید قرار گرفت. نتایج حاصل از برآورد الگوی وقفه فضایی (SAR) نشان می دهد که همبستگی تعداد مسافران از کانال ایستگاه های تقاطعی حدود 19 درصد است و در صورت افزایش تعداد ایستگاه های تقاطعی در هر خط، تعداد مسافران سایر خطوط افزایش قابل توجهی خواهد داشت. تأثیر مستقیم و غیرمستقیم عامل تعداد ایستگاه ها در هر خط نشان می دهد که افزایش تعداد ایستگاه ها تأثیر 2.6 درصدی بر جذب مسافران خطوط دارد و این اثر در صورت عبور از کانال ایستگاه تقاطعی نیز قابل توجه است. با توجه به پایین بودن قیمت انرژی در کشور، قیمت بنزین تأثیر معناداری بر کاهش یا افزایش تعداد مسافران نداشته است اما تأثیر مستقیم و غیرمستقیم نرخ بلیت که به صورت سقف نرخ ممکن در هر دوره در نظر گرفته شده است، منفی و معنادار برآورد شده است. نتایج پژوهش حاضر لزوم توجه به اثرات سرریز ایستگاه های تقاطعی و تعداد ایستگاه ها در توسعه خطوط مترو تهران را بیش ازپیش نمایان می سازد.

رشد نامتوازن منطقه ای و عوامل اثرگذار بر آن، یکی از مباحث مهم اقتصادی در کشورهای درحال توسعه محسوب می شود. در پژوهش حاضر پس از بررسی نابرابری منطقه ای با توجه به اثرات سرریز در استان ها، به ارزیابی تأثیر عوامل محیطی و سیاسی بر آن طی سال های 1385 تا 1394 پرداخته شده است. اندازه گیری شاخص نابرابری ضریب تغییرات وزنی-جمعیتی (PW-CV)، نشان می دهد که استان های ایران طی دوره زمانی پژوهش، رشد بسیار نابرابری داشته اند. نتایج حاصل از برآورد الگوهای رگرسیون خودهمبستگی و جزء خطای فضایی (SARAR) حاکی از وابستگی فضایی شدید در بین استان هاست؛ به گونه ای که شاخص نابرابری هر استان با ضریب تقریبی 45% تحت تأثیر نابرابری اقتصادی استان های مجاور قرار دارد. در تحلیل عوامل محیطی مؤثر بر نابرابری منطقه ای؛ توسعه شهری، منابع آبی و گردشگری رابطه منفی با نابرابری استان ها دارد و با افزایش هر یک از این عوامل شاخص نابرابری استان ها کاهش خواهد یافت؛ اما استان های مذهبی و دارای مناطق تجاری تأثیر مثبت بر نابرابری اقتصادی دارند و درنتیجه در این استان ها شاخص نابرابری بزرگ تر است. نتایج برآورد تأثیر متغیرهای سیاسی بر نابرابری منطقه ای نشان می دهد که هرچه استان ها تولید ناخالص داخلی بیشتری داشته باشند، شاخص نابرابری بزرگ تری خواهند داشت و هرچه اندازه دولت در استان ها بزرگ تر باشد نابرابری اقتصادی بیشتر خواهد شد. همچنین افزایش سهم هزینه های آموزش از بودجه استان ها نابرابری منطقه ای را افزایش خواهد داد و استان هایی که تعداد نمایندگان مجلس شورای اسلامی آن ها بیشتر است، نابرابری اقتصادی بالاتری دارند.