مریم رمضانخانی

در پژوهش حاضر، تلاشِ نگارنده بر آن است تا امکانِ صوری سازیِ رابطه مفهومیِ تقابلِ معنایی را در سطحِ واژه بررسی کند. برای دست یابی به هدفِ تعیین شده، از ابزارهای ریاضی، به ویژه، ابزارهای نظریه مجموعه ها و مفهوم تابع ریاضی استفاده شده است تا برگردان های صوری مرتبط با رابطه مفهومیِ تقابل، در سطح واژه به دست داده شود. مطالعه تعریف های به دست داده شده، برای رابطه مفهومی تقابل معنایی واژه ها در فرهنگ های تخصصی زبان شناسی و همچنین درس نامه های معتبرِ معنی شناسی، نگارنده را بر آن داشت تا گونه های مختلف تقابل معنایی را برای صوری سازی در نظر بگیرد. روش کار در پژوهش حاضر، به این ترتیب است که نخست، تعریف متناظر با هر یک از انواع تقابل معنایی واژگانی به طور جداگانه، به استناد فرهنگ ها و درس نامه های تخصصی، به دست داده می شود. در مرحله بعد، برگردان صوری متناظر با هر نوع تقابل، با استفاده از ابزارهای مناسب از نظریه مجموعه ها و تابع ریاضی معرفی می شود. در گامِ پسین، کارآیی هر یک از رابطه های صوری، با به دست دادن نمونه هایی از زبان فارسی، مورد آزمون قرار می گیرد و در پایان، نشان داده می شود که برگردانِ صوریِ متناظر با هر نوع از تقابل در چارچوب زبان فارسی کارآمد است.

پژوهش حاضر درصدد بررسی امکان ارایه برگردان صوری برای روابط مفهومی در سطح جمله است و این مهم را با به کارگیری منطق ریاضی به ویژه منطق محمول ها در محدوده نمونه های کارآمد برای زبان فارسی انجام می دهد. به این ترتیب که ابتدا روابط مفهومی در سطح جمله که شامل «استلزام معنایی»، «تضاد معنایی»، «استنتاج» و «پیش انگاری» است، معرفی می شود و سپس، به وسیله ابزارهای صوری منطق دانان و به ویژه منطق محمول ها برای هر کدام از قاعده ها برگردان صوری به دست داده می شود. در گام بعد، تبعیت هر رابطه مفهومی از برگردان صوری متناظر با آن نشان داده می شود و در پایان کارآیی هر قاعده با مثال هایی از زبان فارسی ارزیابی می شود. لازم به ذکر است که به نظر نگارنده، رابطه مفهومی «هم معنایی» را نمی توان صوری سازی کرد. آن هم به یک دلیل عمده و آن این است که اساساً نمی توان هیچ دو جمله ای را در معنی شناسی زبانی «هم معنی» فرض کرد و بر این باور بود که می توان به شکلی صوری ساخت گزاره ای دو جمله را به دست داد.

فارسی، زبانی ضمیرانداز است و حذف ضمیر در نقش فاعل را مجاز می شمارد. در این پژوهش کاربرد ضمیر فاعلی در دو گونه فارسی گفتاری و نوشتاری معیار با هم مقایسه شده است. داده های گفتار طبیعی فارسی از پیکره گفتاری هم بام، مصاحبه های تاریخ شفاهی (هاروارد و آرته باکس) و مذاکرات مجلس شورای اسلامی (دوره هشتم)، و داده های نوشتاری از پیکره وابستگی نحوی برگرفته شده است. با استفاده از روش های پیکره بنیاد، کاربرد ضمیر فاعلی در گفتار و نوشتار فارسی بررسی شد و نتایج به دست آمده از مقایسه آن ها نشان داد که به طورکلی میزان کاربرد ضمیر در این دو گونه اختلاف درخور توجهی با هم ندارد؛ اما در جمله های فاعل آغازیِ گونه گفتاری بیش از نیمی از ضمایر در نقش فاعل آمده که در گونه نوشتاری این تعداد برابر با یک سوم کل ضمیرها است. این امر نشان دهنده آن است که گویشور هنگام صحبت کردن در اکثر موارد از ضمیر فاعلی برای تأکید استفاده می کند. همچنین ضمیرهای اوّل شخص در هر دو گونه بیشتر از سایر ضمیرها به کار برده شده است که رابطه مستقیم بین میزان ظهور ضمیر فاعلی و مؤکدبودن آن را تأیید می کند.

در پژوهش حاضر، تلاش بر آن بوده تا امکان صوری سازی رابطه مفهومی شمول معنایی در بین واژه ها بررسی شود. به این منظور، ابزارهایی از نظریه مجموعه ها، تابع ریاضی و برخی مفاهیم جبری به کار گرفته شده است. برای مطالعه امکان صوری سازی این رابطه مفهومی، ابتدا تعریف هایی که از شمول معنایی در فرهنگ های تخصصی زبان شناسی و درس نامه های معتبر معنی شناسی به دست داده شده، معرفی و مطالعه شده است. با مطالعه این تعریف ها، امکان تدقیق رابطه مفهومی شمول معنایی فراهم شده؛ به این ترتیب که شمول معنایی برحسب زمان و نوع (و هر دو) برای صوری سازی در نظر گرفته شده است. در ادامه، با استفاده از ابزارهای ریاضی که عمدتاً برگرفته از نظریه مجموعه ها هستند، برگردان صوری برای رابطه مفهومی موردبحث به دست داده شده است. در پایان، صحت و طرز کار رابطه صوری پیشنهادشده با مثال هایی از زبان فارسی مورد آزمون قرار گرفت و نشان داده شد که رابطه صوری متناظر با شمول معنایی در سطح واژه در چارچوب زبان فارسی کارآمد است.

در این پژوهش کاربرد و ترتیب انواع افزوده در بندهای بی نشان فارسی گفتاری با استفاده از داده های طبیعی بررسی شده است. بر اساس داده های پژوهش (1506 بند بی نشان) میزان کاربرد افزوده از  بقیه سازه های بند (فاعل و موضوع های درونی فعل) بیشتر است و این سازه در همه جایگاه های بند استفاده می شود، هر چند کاربرد آن در جایگاه های اول تا چهارم بیشتر است. این رفتار با توجه به ماهیت افزوده به عنوان سازه ای توضیحی که اطلاعاتی درباره رویداد و مشارکان آن به دست می دهد، رفتاری منطقی است. به علاوه، بر اساس تقسیم بندی انواع افزوده ، مبتنی بر داده های پژوهش، پنج افزوده توصیفی، زمان، مکان، حالت و مقدار پرکاربردترین افزوده ها هستند. افزوده زمان در ابتدای بند، قبل یا بعد از فاعل، و افزوده توصیفی در میانه بند و در همراهی با موضوع های درونی و/یا فعل بند بیشتر به کار می رود. با این وجود به نظر نگارنده برای تعیین جایگاه افزوده های مکان، زمان و حالت باید پیکره های بزرگتر فارسی گفتاری معیار بررسی شود. نتایج این مطالعه برای تحقیقات مختلف از جمله ترتیب سازه های فارسی، تفاوت های گفتار و نوشتار سودمند است.