حیدر بیاتی

«خلاصه النظر» از جمله کتاب های نویافته ای است که به نویسنده ای امامی مذهب و ناشناخته تعلق دارد. شواهد نشان می دهد که نویسنده این کتاب در دوره میانی سده ششم و هفتم هجری زندگی می کرده و برخی مستشرقان در یک ادعایی نه چندان محکم، معتزلی بودن نویسنده و پیروی او از مکتب متأخر معتزله -یعنی مکتب ابوالحسین بصری- را مطرح کرده اند. در واقع، نویسنده کتاب، به سنت کلامی پیشین امامیه - به طور عمده اندیشه شیخ مفید- نیز تعلق خاطر داشته است. در این مقاله بر آنیم تا با بررسی و ژرف نگری در متن کتاب، به برخی ابهام ها در مورد این کتاب و نویسنده آن پاسخ دهیم.کلام امامیه در طول تاریخ، دستخوش تغییر و تحولات بسیاری بوده است. افت و خیز های متعدد، به اوج رسیدن ها و به حاشیه رفتن ها، تأثیرگذاری بر گروه های فکری و تأثر از برخی مذاهب کلامی، از جمله این تحولات می باشد. با توجه به اهمیت کلام امامیه و ضرورت بررسی دقیق مراحل مختلف تطور آن، پژوهش درباره تاریخ کلام امامیه از اهمیت ویژ ه ای برخوردار است. بررسی تاریخ کلام امامیه در طول تاریخ، با چالش های متعددی روبرو بوده و بسیاری از منابع مهم کلامی خود را از دست داده است. از سوی دیگر دستیابی به برخی از متون کلامی امامیه در سال های اخیر - گرچه تا اندازه ای راهگشا بوده است- ولی مشکلات نسخه های خطی سبب شد تا نام متن، نام نویسنده، تاریخ تألیف، و برخی دیگر از ویژگی های آن، نامعلوم بماند. از این رو، بحث هایی درباره این متون صورت گرفت تا برخی ابهامات موجود در حد امکان برطرف شود.

بر خلاف ادبیات متعارف، اجماع نه تنها در فقه کاربرد دارد، بلکه از نظر متکلمان، یکی از ابزار های مهم استنباطات کلامی به شمار می رود. از جمله این متکلمان سید مرتضی می باشد. او توانست با پی ریزی اساسی و محکم برای اندیشه کلامی خود، از اجماع در بنای فکر کلامی خود بهره ببرد. به نظر او، اجماع ابزاری علمی - یقینی است که می تواند کاشف از قول امام معصوم باشد. اعتماد او به اجماع در بحث های کلامی سبب فاصله گرفتن وی از معتزله در بسیاری از مسائل کلامی شد. تلاش نگارنده بر این است که تبیینی از ماهیت اجماع، خصوصیات مختلف آن و اهمیت آن در اندیشه کلامی سید مرتضی ارائه دهد.