امین جیران

پژوهش حاضرباهدف بررسی ایستادگی مردم شهرهای شرقی ایران در برابر ایلغار مغول در شهرهای خراسان و ماوراءالنهر، انجام گرفته است. سوال محوری این مقاله چگونگی مقاومت مردم شهرهای شرق ایران در برابر ایلغار مغول و عوامل موثر بر روند این ایستادگی هاست؟ بدین منظور ابتدا با طرحی مختصر از جغرافیای تاریخی هر یک از نواحی به منظور شناخت استعداد طبیعی و انسانی مناطق شرقی به بیان مقاومت مردم این شهرها در جریان ایلغار مغول پرداخته شده است. یافته های این بررسی نشان می دهد کارگزاران حکومت خوارزمشاهی و توده مردم درصدد دفاع از مرز و بوم خود برآمده اما عواملی نظیر اختلافات داخلی، آشفتگی سیاسی، عدم اتخاذ تاکتیک مناسب دفاعی و تفوق نیروی ماشین جنگی مغو ل این مقاومت ها را بی ثمر می نمود. مقاومت شهرهای شرقی متاثر از ویژگی های جغرافیایی نظیر کوه، و پاره ای عوامل انسانی مانند میزان جمعیت، وجود قلاع و باروی حصین بود. بیشتر مقاومت های مردمی خودجوش و غالبا با هدایت و رهبری مقامات روحانی و مشایخ صورت می گرفت. ساختار اجتماعی شهرها و ترکیب جمعیتی آن (ترک یا تاجیک بودن) از یک سو و سیاست نظامی مغولان در عدم برخورد با شهرهای کوچک جهت آمادگی حمله به شهرهای بزرگ، از طرف دیگر جریان مقاومت ها را با شدت و ضعف همراه می نمود.

دولت قاجار در ایران برآمده از شرایط ژئوپلیتیکی توسعه طلبی دولت های اروپایی از جمله روسیه، انگلیس و فرانسه در منطقه خاورمیانه بود. از طرفی موقعیت ژئوپلیتیک ایران در مسائل و منافع منطقه ای قدرت های بزرگ، موجب اهمیت و توجه دوچندان به دربار ایران شد و این توجه و اهمیت ژئوپلیتیکی، زمینه روابط خارجی ایران با ابرقدرت های وقت را به دنبال داشت. بر این پایه دولت ایران جهت ارتباط با دول قدرتمند وزارتخانه ای تشکیل داد که مسئولیت رسیدگی به امور خارجی را بر عهده بگیرد. بدین ترتیب، واکاوی عملکرد وزارت خارجه در مناسبات سیاسی ایران با دول خارجه بین سال های (1200-1226 .ش) که نشانگر شرایط و جایگاه ژئوپلیتیک ایران در آن دوران در منطقه و محیط بین الملل است، می تواند برای تاریخ نگاران و ژئوپلیتیسین ها راهگشا باشد. در این راستا، این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی تبیین و داده ها و اطلاعات آن مبتنی بر اسناد، نسخ خطی و منابع کتابخانه ای گردآوری شده است. نتایج پژوهش گویای آن است که وزیر خارجه در این برهه تاریخی به عنوان تجلی وزارت خارجه ضمن واقف نبودن به موقعیت ژئوپلیتیک ایران در منطقه و نظم بین الملل، در امور سطحی وظایف خود وارد شده است و به واسطه نفوذ دیگر ارکان قدرت در تصمیم گیری های کلان خارجی عملاً نقش آن تشریفاتی با اختیارات اندک تقلیل می یابد. اما هر چند وزارت خارجه نتوانست مستقل از دیگر ارکان قدرت تصمیم بگیرد ولی سفرایی در این دوره بودند که به واسطه درک موقعیت ژئوپلیتیک ایران و شرایط جهانی که می توانستند ضعف دیپلماسی دستگاه قاجاری را مخفی و خلاءهای دستگاه سیاست خارجی ایران را پرکنند.