اسماعیل رادپور

دو تعلیم طریقتی در دو سنّت شرق دور و اسلام، یعنی آیین دائویی و تصوف، درباره معانی تمثیلی آب تعالیم قابل قیاس بسیاری دارند. اگرچه با اتّخاذ نظرگاه های مختلف، جوانب متفاوت این تمثیل را لحاظ کرده اند، تعالیم مذکور پیرامون مفهوم حیات، به مقاصد قریب و اشارات متناظر می رسند. آب اوّلاً نمودار منبع حیات است که معاً و علی السویه مشتمل است بر همه مقدورات ظهور و بذر حیات همه چیز. در این معنی رمز آب به عنصر اعظم و عرش حیات در تعلیم ابن عربی اشاره می کند که همسنگ است با مرتبه غرقه گاه محجوب (هوئِن لوئِن) آب در مقام نخستین تجلّی واحدیت بزرگ (تای یی) در تعلیم دائویی. این آب ازلیِ مرتبه لاظهور در مراتب ظهور نیز با همان کیفیت متجلّی است. در این نوشته، پس از نگاهی مختصر به وجوه تمثیلی مختلف آب در تصوف و تبیین جایگاه حیات در آیین دائویی، از نظرگاه تصوف به معانی عمده تمثیل آب در تعلیم دائویی می پردازیم.

در میان سنن دینی چین، خاصّه تعلیم دائویی است که به پردیس های آسمانی توجّهی ویژه دارد و شرحی مفصّل از اوصاف آنها به دست داده است و به صراحت میان صورت زمینی و صورت ملکوتی (یا صورت راستین: جِّن شینگ) پردیس ها تمایز نهاده است. در این نوشتار، نگاهی می کنیم به آن دسته از گزارش های سنّتی که اهتمام ویژه ای به جغرافیای مثالی داشته است و خصایص عمومی پردیس های ملکوتی را بررسی می کنیم. لیکن تأکید ویژه بر مهمترینِ این پردیس ها یعنی کوئِن لوئِن است که در تعلیم دائویی آن را در جهتِ تمثیلی غرب و در عینِ حال در مرکز عالم تصویر می کنند. واپسین بخش این نوشتار به تحلیل معانی تمثیلی پردیس های آسمانی اختصاص یافته است، از جمله، تمثیل کوه که نمودار محور جهانی است و نیز تمثیل آب که دالّ است بر شأن ملکوتی این پردیس ها به اعتبار آنکه مقدورات ظهور جسمانی را در بردارند.

مفهوم «خرد» در متون پهلوی دارای مراتب و درجات مختلفی است؛ چنانکه گاه سخن از خردی به میان می آید که اکتسابی است و نسبت به مرتبه فردی تعالی ندارد و گاه خردِ فطری و ذاتی در نظر است که حقایق را شهوداً می بیند و گاهی هم به بالاترین درجه خرد، خردِ مینوی متعلّق به اورمزد اشاره می شود. متن پهلویِ دادستان مینوی خرد که زبان و بیانی حکمی و عرفانی دارد، به ویژه بر «آسْن خرد» (خرد فطری، ذاتی، مطبوع) و «مینوی آسْن خرد» یا به طور خلاصه «مینوی خرد» تأکید می ورزد و خویشکاری های این مینو را در نسبت با اورمزد و جهان مِنوگ و گِتیگ برمی شمارد. این نوشتار با اتّخاذ نظرگاه حکمت و عرفان اسلامی و با رجوع به متن فارسی میانه مینوی خرد ، تأملاتی چند راجع به مفهوم خرد مینوی و چیستی و کیستی مینوی خرد طرح می کند و مطابقت آن را با سْپَنْتَه مَینیوی گاهانی نشان می دهد.

کتاب مشهور یی جینگ، مهمترین متن حکمی چین باستان، قرن هاست که مورد مطالعه جدّی حکمای سنّتی چین در گذشته و پژوهشگران چینی و غربی در دوره جدید بوده است. در مطالعات لغت شناسی، مباحث بسیاری پیرامون لفظ یی 易 شکل گرفته است. امّا با آنکه یی جینگ (دفترِ مقدّسِ یی) جلوه گاهِ متافیزیکِ تمثیلی در نزد چینیان باستان به شمار می رود، پژوهشگران به بررسی معانی این لفظ از نظرگاه تمثیلی یا نپرداخته اند یا اشاره وار و سهل گیرانه از کنار آن گذشته اند. دریافتن معانیِ لفظ یی مفتاحی است که گنج خانه یی جینگ بدون آن گشودنی نخواهد بود. این نوشتار ابعاد مختلفِ نویسه یی را بررسی می کند و از نظرگاهی تمثیلی مبتنی بر روشِ سنّتیِ لفظ-تمثیل-معنی (یِن شیانگ یی) به کشفِ معانی تمثیلیِ نخستین این نویسه چینی می پردازد و درباره نسبت معانی مشتق با جهات تمثیلی آن بحث می کند.

باغ سازی که جلوه ای بس آشکار و کارکردی بس ملموس در میان هنرهای چین دارد، از اقبال فراوانی در جهان برخوردار بوده، هرچند به حکمتی که در پس پشت این هنر دلپذیر غنوده، کمتر پرداخته شده است. با این وجود، حتّی در میان محقّقانی که باغ چینی را از نظرگاهی صرفاً تاریخی و زیبایی شناختی بررسی کرده اند، شکّ نبوده است که مبنای نظری باغ چینی، فلسفه ای ژرف است که حتّی در دائویی دانستن آن هم تردیدی به خود راه نداده اند. ما در این نوشتار می کوشیم که جلوه هایی از تجلّی اندیشه دائویی را در باغ چینی نشان دهیم. از آنجایی که در میان اندیشه های چینی، تعلیم دائویی ماهیتی اساساً طریقتی و عرفانی دارد، حکمت باغ چینی را نیز حکمتی با ذوق عرفانی باید دانست، باغی که با یادکردِ پردیس های آسمانی دائویی، و با تعبیّت از اصول معرفتی دائویی، در پی آسمانی کردن مکانِ کیفیِ باغ های زمینی است.