کبری دادمحمدی

تزیین یکی از جنبه های مهم ساختار بصری هنر نگارگری و کتاب آرایی ایران است و همواره به عنوان یک اصل مهم مطرح بوده است. این وجه در مکتب های هنری مختلف، فرم های گوناگونی پیدا کرده است و درنهایت با تدوین هفت اصل تزئینی هنر نگارگری ایران در دوره صفوی شکل مدونی به خود گرفته است. محور کار این پژوهش مطالعه کاربرد اصول هفت گانه تزئینی هنر نگارگری در نسخه شکوهمند خمسه نظامی، محفوظ در کتابخانه بریتانیا است که می تواند اطلاعات ارزشمند و زیادی از ویژگی های نگارگری مکتب متأخر هرات ارائه دهد. هدف پژوهش حاضر بررسی تطبیقی کاربرد هفت اصل تزئینی هنر نگارگری ایران در نگاره های خمسه نظامی متعلق به سال 846 ه  . ق. است. سؤال اصلی این پژوهش این است که اصول هفت گانه تزیینی هنر نگارگری ایران در مکتب متأخر هرات در نگاره های خمسه نظامی 846 ه  . ق. چگونه به کار رفته است؟ این پژوهش به روش توصیفی   تطبیقی انجام شده و گردآوری اطلاعات نیز به شیوه کتابخانه ای   اسنادی و بررسی نگاره های نسخه خمسه نظامی 846 ه  . ق. صورت گرفته است. بر اساس یافته های پژوهش اصول اسلیمی، ختایی، نیلوفر و گره بیشترین کاربرد را در نگاره های مورد بررسی داشته اند. اصل ابر در هفت نگاره استفاده شده و اصل واق نیز کم ترین کاربرد را در نگاره ها داشته است. در حقیقت نگارگران خمسه نظامی به سنت تزیین گرایی هنر نگارگری ایران پایبند بوده اند. آنها ضمن نشان دادن مهارت خود در این اثر، شاخصه های کتاب آرایی مکتب متأخر هرات و مکتب تبریز اوایل دوره صفوی را نیز نشان می دهند.

در دوره های مختلف تاریخی انواع متنوعی از ابزارآلات جنگی در جنگ و همچنین شکار کاربرد داشته است. در نگاره هایی از نسخه خمسه نظامی 846 ه .ق متعلق به دوره تیموری که در کتابخانه بریتانیا نگهداری می شود، تصاویری از ابزارآلات جنگی مختلف در صحنه های گوناگون تصویر شده است. به جهت کمبود ابزارآلات جنگی باقی مانده از دوره تیموری، شناسایی انواع این ابزارآلات در نگاره های نسخه خمسه نظامی، فرم و نقوش به کار رفته در آنها به شناخت خصوصیات و ویژگی های ابزارآلات جنگی مورد استفاده در این دوره تاریخی کمک زیادی می کند. درواقع ابزارآلات جنگی دوره تیموری در تصاویر به جامانده از خمسه نظامی انعکاس پیدا کرده است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی ابزارآلات جنگی به کار رفته در نگاره های خمسه نظامی و طبقه بندی آنها، به گونه شناسی و همچنین بررسی کاربرد این آثار و شیوه بازنمایی آنها در نگاره های خمسه نظامی می پردازد. پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از اینکه ابزارآلات جنگی در نگاره های خمسه نظامی چگونه بازنمایی و مصور شده است؟ این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. نمونه های مورد بررسی 10 نگاره از نسخه خمسه نظامی محفوظ در کتابخانه بریتانیا مربوط به اواخر دوره تیموری است. نتایج پژوهش نشان می دهد که در نگاره های نسخه خمسه نظامی 846 ه .ق ابزارآلات جنگی مختلفی ازجمله تیر و کمان و همچنین تیردان و کمان دان، شمشیر، سپر، نیزه ، کلاه خود، زره ، ساق بند و زانوبند با جزییات به تصویر درآمده است. این ابزارآلات با نقوش زیبای اسلیمی، ختایی و حیوانی با ظرافت تزیین شده اند.

سابقه فن جلدسازی در ایران طولانی بوده و به گذشته دور برمی گردد که با طی مراحل تجربی به مرتبه کمال و سرحد اعجاز رسیده است. در دوران اسلامی، حفظ و نگهداری آیات مقدس قرآن، جلدسازان و صحافان را به ساختن بهترین جلد ها واداشت که در زمان تیموریان به اوج کمال و شکوفایی رسید. تجلیدات تزیینی باقی مانده از این دوارن در ایران می تواند گواه صادقی بر مرتبه کمال این فن باشد. ایران در این دوره مهد هنر صحافی است و این درست در زمانی است که در قسمت غربی دنیای اسلام خط و به تبع آن وراقی و تجلید رو به انحطاط نهاده است. در دوره تیموری، روش قدیمی تزیین ساده کنار گذاشته شد و فنون جلدسازی ظریف گردید، به نحوی که 550 هزار بار مهری را بر جلد کتاب نقش می بستند که نشانگر روحیه تجمل پرستی و زیباپرستی در این دوره و رفاه و رونق حاکم بر هرات آن روزگار و سمرقند دومین کانون هنری قرن نهم هجری است. در این تحقیق، تأثیرات هنر جلدسازی دوره تیموری ایران بر دوره ممالیک مصر از نظر نقش مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است. محور اصلی این تحقیق طرح ها و نقش های مورد استفاده در جلدهای تیموری و دوره ممالیک مصر است. سؤالاتی که در این پژوهش به آنها پاسخ داده می شود عبارت اند از: 1- تأثیرپذیری نقوش جلدهای تیموری و مصری از یکدیگر چگونه بوده است؟ 2- چه نوع طرح ها و نقوشی در جلدهای تیموری و مصری مشترک بوده و کاربرد داشته اند؟ با توجه به مبادلات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که در دوره تیموری میان کشور ایران و دولت مقتدر ممالیک مصر (شامل سرزمین های مصر و شام) وجود داشته، این تمدن تحت تأثیر فرهنگ و هنر ایران قرار گرفته است. از جمله هنر تجلید که جایگاه والایی در دوره تیموری داشته است و در دوره ممالیک هنرمندان کشور مصر، در مواد مورد استفاده، نقوش و شیوه ساخت از هنر تجلید دوره تیموری تأثیر گرفته اند. مهم ترین نقوشی که در جلدهای تیموری و مصری مشترک بوده اند، طرح های لچک و ترنج، نقوش هندسی و نقوش گیاهی هستند که در جلدهای هر دو دوره به میزان زیادی استفاده شده اند. روش انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است. محدوده تاریخی این پژوهش مربوط به جلدهای دوره تیموری ایران و دوره ممالیک مصر از قرن 8 تا اوایل قرن 10 ق (14 تا اوایل قرن 16 میلادی)، است.