رضا طالبی فرد

امروزه بحث در زمینه پایداری توسعه در سکونتگاه های روستایی به عنوان زیرنظام تشکیل دهنده نظام سرزمین از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. چرا که پایداری ابعاد مختلف توسعه در سکونتگاه های روستایی می تواند در توسعه منطقه ای و ملی نیز مفید واقع گردد. در این راستا پژوهش حاضر که پایداری توسعه در نواحی روستایی شهرستان جیرفت و عوامل فضایی مؤثر بر آن را مورد بررسی قرار می دهد، از نظر هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش انجام، توصیفی- تحلیلی می باشد. محدوده مورد مطالعه شامل 38 روستای نمونه دارای سکنه واقع در شهرستان جیرفت است و حجم نمونه، سرپرستان خانوار و متخصصان حوزه برنامه ریزی روستایی را شامل می گردد. جهت بررسی پایداری توسعه در سکونتگاه های روستایی و تحلیل داده های حاصل از پرسشنامه سرپرستان خانوار از تکنیک CoCoSo و تحلیل خوشه ای K و جهت تحلیل داده های حاصل از پرسشنامه متخصصان در ارتباط با اولویت بندی عوامل فضایی اثرگذار بر پایداری توسعه از آزمون فریدمن در محیط نرم افزار SPSS استفاده گردید. براساس تکنیک CoCoSo، روستاها با توجه به مقدار (Ki) رتبه بندی و سطح بندی شده اند. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که روستاهای عباس آباد، دره رود و حیشین سفلی در وضعیت «پایداری ضعیف یا ناپایدار» قرار دارند و در مقابل، بیشترین میزان پایداری مربوط به روستاهای دولت آباد اسفندقه، دولت آباد مرکزی، دریاچه، فردوس، سغدر، پشتلر و حسین آباد دهدار می باشد. در شکل گیری این وضعیت، عوامل فضایی چون: سرمایه گذاری دولت، جمعیت روستا و فاصله روستا از مرکز شهرستان بیشترین تأثیر را دارند.

امروزه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی در نواحی روستایی، نظمی نوین را پیش کشیده و الزامات و مقدمات توسعه پایدار روستاها را برای حضور در جهان آینده فراهم نموده اند. لذا مطالعه و شناخت وضع موجود توسعه پایدار مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات در جوامع روستایی و برنامه ریزی براساس این شناخت می تواند زمینه ساز پایداری و بازآفرینی جوامع روستایی بر اساس اندیشه و باورهای تازه باشد و اجتماعات سالم روستایی را شکل دهد. بر این اساس پژوهش حاضر با هدف تحلیل سطح توسعه پایدار مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطاتدر نقاط روستایی شهرستان جیرفت شکل گرفته است. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش توصیفی - تحلیلی می باشد که جهت گردآوردی داده های مورد نیاز آن از مطالعات کتابخانه ای و میدانی استفاده شد. قلمرو مکانی پژوهش، شامل 38 روستای واقع در شهرستان جیرفت است که طبق سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395 دارای 16170 خانوار بوده و بر اساس فرمول کوکران حجم نمونه، 376 خانواری جهت پرسشگری تعیین و به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب گردیدند. جهت تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات از مدل تصمیم گیری چندمعیاره کوپراس و تحلیل خوشه ای K در محیط نرم افزار SPSS استفاده گردید. نتایج حاصله از تکنیک و تحلیل نشان داد، روستاهای دولت آباد اسفندقه، دولت آباد مرکزی، دریاچه، دوبنه، پشتلر، حسین آباد دهدار، فردوس و سغدر به علت برخورداری از شرایط مساعد محیطی، قرار گرفتن در موقعیت دشتی و فاصله کم با مرکز شهرستان، تمرکز جمعیت، دارا بودن تجهیزات و ارائه خدمات مبتنی بر فناوری، به لحاظ توسعه پایدار مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطحی بالاتر نسبت به روستاهای عباس آباد، دره رود، حیشین سفلی، کهن و آبشور قرار گرفته اند.

هدف از تحقیق حاضر تحلیل و بررسی زیست پذیری اقتصادی در روستاهای پیراشهری شهر ملکان می باشد. پژوهش حاضر از لحاظ هدف اکتشافی و از نظر روش توصیفی – تحلیلی و از لحاظ جهت گیری در زمره پژوهش های کاربردی است. برای جمع آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز از روش های کتابخانه ای میدانی (مشاهده و پرسشنامه) استفاده شده است. برای رتبه بندی روستاها از نظر زیست پذیری اقتصادی با استفاده از روش SAWتعداد 12 روستا در شعاع 5 کیلومتری شهر ملکان انتخاب شدند که طبق سرشماری  سال 1395 دارای 29709 نفر جمعیت و 9601 خانوار بودند که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 154 خانوار روستایی به عنوان نمونه انتخاب شدند. در ادامه جهت مطالعه دقیق ذهنیت ها در خصوص عوامل مؤثر در زیست پذیری اقتصادی روستاهای پیراشهری شهر ملکان از روش ترکیبی کیو (Q) و تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد. تعداد مشارکت کنندگان در این پژوهش 19 نفر متخصص، کارشناس و مدیران روستایی بودند که به 30 گزاره تحقیق پاسخ دادند. نتایج تحقیق نشان داد، روستاهای لکلر با نمره نهایی 100/0، تازه قلعه با نمره نهایی 097/0 و عباس آباد با نمره نهایی 095/0 در رتبه های اول تا سوم از نظر زیست پذیری اقتصادی قرار دارند و مهمترین عوامل تأثیرگذار در تفاوت فضایی روستاها از نظر زیست پذیری اقتصادی عبارتند از: 1) سهولت دسترسی به شهر و وجود منابع آب کافی با مقدار ویژه 28/4 و مقدار واریانس 76/26، 2) وجود توسعه اقتصادی قابل قبول، 3) یکنواختی محیطی و بازدهی نیروی کار و وجود امکانات آموزشی و 4) وجود فرصت های شغلی، امکان فرآوری محصولات باغی و امنیت اجتماعی.

Purpose- The villages of Izeh and baghmalek cities are considered as tourist destinations in Khouzestan province due to their valuable natural, cultural and historical attractions. Therefore, in the present study, the economic and social effects of tourism on the tourist attractive villages of Izeh and Baghmalek were studied. Design/methodology/approach- The present study is conducted with applied purposes using a descriptive-analytical method. The library and field methods were used for data collection. The statistical population of the study included 20 rural experts and managers and 242 rural heads of households who were selected by simple random sampling. Villages that had the potential for tourism were selected. In order to use the indicators, based on the theoretical foundations of previous researches and studies, the indicators were screened and operationalized. Based on the nature of the research, 10 indicators with a higher degree of reproducibility were selected. SPSS tests and Prometheus technique were used to analyze the data. Findings- Assessing the effects of tourism on the studied villages showed that tourism has the most positive effects on indicators of improving facilities and services, booming local products market and household income growth and employment, respectively, and the most negative effects on cultural interactions and population dynamics, land price, and changes in lifestyle and security. Moreover, the results of Prometheus technique showed that the percentage of changes in tourism effects was 80% in Imamzadeh Abdolah, above 69% in Shivand, 59.14 in Mal agha, 27.26% in Robat Hazrat Soleiman, 17.69% in Abolabbas, 16.12% in Susan village, 10.75% in Pian, 10.63% in Sadat Hosseini village and 8.46% in Kamal village. Originality/value- The community living in Izeh and Baghmalek cities have been facing many problems for many years. In such a way that the mentioned cities were deprived of the minimum facilities and welfare services. These problems are more pronounced in rural communities. Therefore, considering that the villages of the two cities, have natural potentials for tourism, handicrafts, local and indigenous products, etc., it is possible to develop tourism and take advantage of these capacities to improve facilities and services, income, quality of life, etc., in these villages.

هدف تحقیق حاضر بررسی اثرات معدن طلای اندریان بر روستاهای پیرامون است که از لحاظ هدف، کاربردی و از نظر ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری، خانوارهای بخش خاروانا در شهرستان ورزقان می باشد. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 352 خانوار بوده و از نمونه گیری تصادفی ساده استفاده شده است. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی (پرسشنامه محقق ساخته) می باشد. روایی تحقیق بر اساس اعتبار صوری و آزمون پایایی، از طریق آزمون آلفای کرونباخ با مطلوبیت 714/0 به دست آمده است. چون پاسخ گویی به سؤالات، تنها با به کارگیری یک تکنیک میسر نبوده، لذا برای ایجاد درک عمیق تر نسبت به موضوع موردبررسی از روش تحقیق آمیخته (کیفی بعد کمی) به صورت ترکیب مدل ( DPSIR ) و ( PLS ) استفاده شده است. در نتایج اجزا مدل ( DPSIR )، پیشران های «توسعه منطقه ای، مصرف منابع، اشتغال و پویایی جمعیت» مطرح می باشد که فشارهای «مصرف آب، تخلیه ضایعات مایع، مصرف انرژی، انتشار گازها، تولید ضایعات جامد و تغییر کاربری زمین» و وضعیت و روند «هوا، آب، زمین، تنوع زیستی و ارتقا محیط زیست» مطرح است. «تغییرات اکوسیستمی، کیفیت زندگی و سلامت انسانی، باران های اسیدی، مهاجرت، تخریب زیستگاه، تخریب مرتع، از دست رفتن پوشش گیاهی منطقه، کاهش زمین های کشاورزی، انواع بیماری ها و تهدید حیات وحش» تأثیرهایی هستند که حاصل شده است. پاسخ های «تصفیه دوباره آب؛ جلوگیری از انتشار آب های آلوده به نقاط بیشتر؛ استفاده مجدد و بازیافت آب های شستشو؛ استفاده از روش های استحصال با حداقل آلایندگی محیطی؛ برنامه ریزی حیات وحش؛ ایجاد فضای سبز و کاشت درختان در اطراف معدن جهت کمک به تصفیه هوا؛ و تعریف مکان بی خطر برای دفن ضایعات» به دست آمد. با استفاده از نتایج به دست آمده از طریق روش حداقل مربعات جزئیو با نرم افزار Warp- PLS در دو مرحله «مدل اندازه گیری» و «مدل ساختاری» اقدام به مدل سازی معادلات ساختاری شد. درستی مفاهیم نظری، پایایی سازگاری درونی، روایی (اعتبار) همگرا، اعتبار افتراقی سازه، معناداری ضرایب مسیر، مقادیر قابل قبول آزمون استون گیسر و برازش مناسب مدل نشان می دهند مدل در نظر گرفته شده ظرفیت و توان پیش بینی لازم را داشته و قابل تعمیم است.

زیست پذیری به مجموعه ای از شرایط موردنیاز جهت زندگی مناسب افراد در یک محدوده معین اطلاق می شود که موجب ات آسایش، رفاه و رضایت ساکنانش را برای مدت زمان طولانی فراهم می سازد. یکی از بسترها و زمینه ها در حوزه زیست پذیری ، مسکن می باشد؛ مسکنی که باید مکانی سالم را برای یک شیوه زندگی هدفمند و مولد افراد به وجود بیاورد. در این میان مساکن روستایی، تجلی گاه شیوه های زیستی، معیشتی و نهایتاً نیروها و عوامل مؤثر محیطی و روندهای اجتماعی- اقتصادی تأثیرگذار در شکل بخشی به آن ها است. پژوهش حاضر به دنبال تحلیل نقش مقاوم سازی مسکن در زیست پذیری روستاها می باشد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. محدوده موردمطالعه، روستاهای مهروئیه پایین، مقرب، بلوچ آباد، تلمبه عشایری محمدی سرلک و گلدسته از توابع دهستان مهروئیه واقع در بخش مرکزی شهرستان فاریاب، استان کرمان می باشد و تعداد 251 خانوار با استفاده از فرمول کوکران به عنوان نمونه انتخاب شده اند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که مقاوم سازی سبب ارتقاء زیست پذیری دهستان مهروئیه شده است و تأثیراتی همچون افزایش تمایل به ماندگاری در روستا و جلوگیری از مهاجرت به شهرها، احداث مسکن مهندسی ساز با متراژهای محدود برای خانوارهای روستایی، ایجاد آرامش روحی روانی، ارتقاء سطح اجتماعی، ارتقاء امنیت جانی در زمان حوادث غیرقابل پیش بینی از جمله زلزله را در پی داشته است. علاوه بر آن، امکان افزایش ارزش افزوده دارایی شخصی روستاییان، امکان افزایش هم دلی و رشد استعدادهای اعضای خانواده ها، رضایت مندی روستاییان، ایجاد اشتغال برای افراد ساکن در روستا، تغییر چهره روستا از بافت فرسوده به معماری نوین و ... ازجمله دیگر موارد است.

با توجه به آسیب پذیری شدید مساکن روستایی، پرداخت اعتبارات ارزان قیمت به روستاییان به عنوان یکی از مهم ترین راهبردهای بهسازی مسکن در کشور، به ویژه در دهه اخیر بوده است. بنابر این مطالعه و بررسی عوامل مؤثر بر گرایش روستاییان به دریافت این تسهیلات، یکی از مهم ترین مسائلی است که می تواند در اجرای موفق این راهبرد نقش مؤثری ایفا نماید. در این راستا پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر گرایش روستائیان به دریافت تسهیلات بهسازی مسکن روستایی و بر اساس روش میدانی در  دهستان مهروئیه شهرستان فاریاب استان کرمان انجام شده است. روش تحقیق به صورت اسنادی-تحلیلی و میدانی  بوده و داده های میدانی با پرسشنامه جمع آوری شده و برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزارSPSS ، استفاده شده است. همچنین سطح پایایی پرسشنامه تحقیق با استفاده از روش آلفای کرونباخ 73/0 است. جامعه آماری این تحقیق را خانوارهای دهستان مهروئیه تشکیل می دهند که در بین سال های 1392-1386 از تسهیلات بهسازی مسکن استفاده نموده اند. تعداد این خانوارها  شامل 1078 واحد می باشد و حجم نمونه با روش نمونه گیری کوکران 200 خانوار محاسبه شد که با  استفاده از روش طبقه ای با انتساب متناسب در بین روستاهای دهستان مهروئیه توزیع گردید. نتایج تحقیق نشان می دهد، بین دریافت تسهیلات بهسازی و فقدان مسکن ملکی ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین وضعیت اجتماعی، اقتصادی و اداری- اجرایی بر ایجاد گرایش به دریافت تسهیلات مسکن روستایی نقش تعیین کننده ای دارند، و با بررسی مؤلفه های اجتماعی، اقتصادی و اداری- اجرایی مشخص گردید که مؤلفه اجتماعی بیشترین  اهمیت را داشته است.

شناخت نقش توان های محیط طبیعی بر الگوی استقرار سکونتگاه های روستایی، نخستین گام در درک سازمان فضایی و مدیریت پیوندهای فضایی سکونتگاه های روستایی محسوب می شود و برنامه ریزی بر اساس این شناخت می تواند از واپس ماندگی، جمعیت گریزی و انهدام سکونتگاه های روستایی جلوگیری کند و همچنین زمینه ساز یکپارچگی مکانی-فضایی و توسعه پایدار نواحی روستایی باشد. هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش عوامل طبیعی در مکان گزینی سکونتگاه های روستایی در شهرستان صحنه می باشد. این پژوهش از لحاظ ماهیت کاربردی و از لحاظ روش به صورت توصیفی-تحلیلی می باشد. روش گردآوری داده ها و اطلاعات به صورت اسنادی و میدانی بوده و جهت تجزیه وتحلیل، تطبیق نتایج و درک صحیح مسئله ، از نرم افزار GIS و همچنین تلفیق و ترکیب لایه های اطلاعاتی با یافته های میدانی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که الگوی غالب پراکنش سکونتگاه های روستایی شهرستان صحنه از نوع خطی بوده و از مجموع 189 روستای این شهرستان، اغلب آن ها در طیف ارتفاعی 1500-1250 متر، در اراضی آبی و تیپ دشتی استقراریافته اند. از سوی دیگر یکی از مهم ترین معیارهای مکان یابی سکونتگاه های روستایی شهرستان صحنه ، میزان و کیفیت اراضی شهرستان جهت کشاورزی می باشد که این امر، فشردگی فضا و فعالیت و بهره برداری بی رویه از منابع محیط طبیعی را به دنبال داشته است. در نهایت مدل برازش رگرسیونی نشان داد که منابع آب، منابع خاک، اقلیم، توپوگرافی، ارتفاع، شیب، پوشش گیاهی و کاربری اراضی به ترتیب بیشترین اثر را بر توزیع جغرافیایی سکونتگاه ها دارند. بنابراین باید با حفاظت از منابع محیطی و انتخاب مکان های مناسب جهت تولید و اشتغال پایدار برای ساکنان سکونتگاه ها، زمینه بقا و توسعه پایدار نواحی روستایی را فراهم آورد.

خشکسالی به عنوان یک واقعیت بحرانی، در نوع خود پدیده ای پیچیده و دارای ابعاد مختلف می باشد و با وقوع در مناطق روستایی، زمینه ی بروز چالش های زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و روان شناختی را فراهم می آورد؛ بر این اساس اتخاذ رویکرد سیستمی و همه جانبه نگر، جهت کاهش آسیب پذیری روستاییان در برابر پیامدهای خشکسالی با تأکید بر مدل مدیریت ریسک، ضروری به نظر می رسد. در تحقیق حاضر، به ارزیابی نیمه کمّی خطرپذیری خشکسالی با استفاده از مدل مدیریت ریسک پرداخته شده است. تحقیق حاضر، از نوع کاربردی و از نظر ماهیت و روش، به صورت توصیفی- تحلیلی بوده و برای گردآوری داده ها از روش گردآوری اطّلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است. ارزیابی نیمه کمّی خطرپذیری خشکسالی در دهستان دولت آباد، توسط 30 نفر از کارشناسان و افراد صاحب نظر در اداره ی کل منابع طبیعی شهرستان جیرفت، سازمان جهاد کشاورزی منطقه ی جیرفت و کهنوج و هم چنین مسئولان روستاهای نمونه به صورت اظهارنظر آزاد صورت گرفته است؛ بدین ترتیب که ابتدا لیست خطرات و پیامدهای خشکسالی در محدوده ی مورد مطالعه استخراج و سپس تمامی این خطرات و پیامدها، ضریب دهی و اولویت بندی و در نهایت نتایج اطّلاعات به صورت نمودار رادار نشان داده شده است . نتایج تحقیق نشان می دهد که بالا رفتن نرخ بیکاری و از بین رفتن فرصت های شغلی و خروج از بخش کشاورزی به عنوان خطرات اصلی خشکسالی در منطقه می باشد؛ بنابراین فرآیند مدیریت ریسک، این امکان را فراهم می سازد تا اولویت بندی اقدامات، درست در جایی که بیش ترین نیاز به اجرای آن وجود دارد، انجام پذیرد.