عطیه غفوری

با افزایش جمعیت شهری، شهرها با نوعی دوگانگی روبه رو هستند: از سویی رشد افقی شهرها اثرات زیست محیطی مخربی دارد و از سوی دیگر رشد عمودی به کاهش کیفیت زندگی افراد و بروز انواع بیماری های روحی منجر می شود. این دوگانگی مدیران شهری را با یک معمای پیچیده مواجه کرده است: شهری که باید بتواند با حفظ وضعیت موجود خود و مداخلات حداقلی، افراد بیشتری را در خود جای داده و اطمینان حاصل کند که زندگی شهروندان جدید از کیفیت لازم برخوردار است.این پژوهش، ایده طراحی فضای شهری چندعملکردی را به عنوان راه حلی برای مسئله افزایش جمعیت شهرها مطرح می کند. ارائه تعریف از فضاهای چندعملکردی در این پژوهش، بر مبنای تعریفی که کشاورزی و رشته های مشابه برای این مفهوم ارائه داده اند تدقیق شده است. فرضیه این پژوهش بر این امر استوار است که این تعریف تکمیل شده می تواند دیدگاه جدیدی نسبت به طراحی فضا ارائه داده و باعث بهبود عملکرد فضاهای شهری موجود و در نتیجه کاهش نیاز برای ساخت فضاهای جدید در عین افزایش کیفیت زندگی در شهرهای پرتراکم شود.روش تحقیق در این پژوهش به صورت کیفی و براساس مطالعات کتابخانه ای است. ابتدا مفهوم عملکرد و تعریف چندعملکردی در رشته هایی که تعریف مشخص تری از این موضوع دارند بررسی شده و سپس تعریف مفاهیم به طراحی شهری و فضای شهری گسترش یافته است. در نهایت با استفاده از نمودارهای گرافیکی که براساس مدل های ریاضی ترسیم شده اند، مزایای این نوع نگاه برجسته شده و مورد بحث قرار گرفته است.

 ایده طراحی فضای چندعملکردی به صورت های مختلف و با معانی متفاوت، همواره در حوزه ادبیات رشته های مربوط به معماری و شهر حضور داشته و تعریف این مفهوم به صورت جامع همچنان در حال تکمیل است. اما این نوع فضاهای شهری در کشورهای در حال توسعه از دیرباز به صورت خودجوش وجود داشته اند. در کشورهای توسعه یافته برای خارج شدن از چارچوبی که یک فضا برای آن طراحی شده است، سخت گیری های بیشتری اعمال می شود. اما با وجود تفاوت هایی که در تملک فضاهای عمومی وجود دارد، فضاهای چندعملکردی در سراسر جهان پدید آمده اند و روزبه روز در حال افزایش هستند. این فضاها، با توجه به بستری که در آن شکل گرفته اند، ویژگی های مربوط به مورفولوژی فضا و ابعاد و اندازه ها و نیز عملکرد اصلیشان با یکدیگر تفاوت هایی دارند. اما در عین این تفاوت ها دارای الگوهای مشترکی هستند که درنظرگرفتن آنها به برنامه ریزی و طراحی برای این گونه فضاها در آینده کمک می کند. این نوشتار، 80 نمونه از فضاهایی را که در حال حاضر به صورت چندعملکردی فعال هستند یا پتانسیل لازم برای تبدیل شدن به این گونه فضاها را دارند، بررسی می کند. در این پژوهش، برای انتخاب نمونه ها و استخراج الگوها از روش استدلال مبتنی بر نمونه (CBR) در کنار زبان الگوی کریستوفر الکساندر استفاده شده است. نتیجه الگوهایی است که می تواند به طراحان کمک کند در مواجهه با پروژه های شهری جهت افزایش کیفیت زندگی شهروندان مؤثرتر عمل کنند. در نهایت مشاهده می شود که الگوهای به دست آمده کمتر شکل کالبدی داشته و بیشتر به شکل برنامه ریزی و مدیریت فضا هستند. الگویی که بیشترین تکرار را در میان الگوهای استخراج شده دارد، «مشارکت» است که باید به عنوان یک فرهنگ در تمامی اشکال خود، از ابتدا در فرایند برنامه ریزی، طراحی و بهره برداری لحاظ شود.

جشن ها و مراسمی که ریشه در اعتقادات مردم داشته و اجرای آن ها در طول سالیان تثبیت شده باشد، مراسم آیینی خوانده می شود. این گونه مراسم یا در معابد و محوطه های محدود معماری یا در فضاهای شهری و عمومی برگزار می شود. در این مقاله مراسمی که در حوزه شهری، به صورت جمعی و عمومی اجرا می شوند مدنظر است و تلاش می کنیم به سؤالاتی برای درک ارتباط مراسم آیینی با فضاهای شهری پاسخ گوییم. این مطالعه به بررسی ارتباط میان فضای شهری و مراسم آیینی در شهرهای هندوستان می پردازد و در این جهت، سه نمونه موردی را مطابق سه گونه ارتباط کالبدی تحلیل می کند: مراسم قوالی به عنوان مراسم مرکزی، آیین غسل مقدس و جشن نور در شهر بنارس در ساحل رود گنگ به عنوان مراسم خطی و جشن میوآر، فستیوالی در شهر اودهی پور به عنوان مراسم گسترده. در این نوشتار پس از معرفی این آیین ها، به بررسی معیارهای کیفیت فضایی به لحاظ کالبدی و فعالیتی (از قبیل ارتباط حرکتی، ارتباط بصری، ارتباط شنیداری و برقراری نظم و بهداشت) پرداخته می شود که برای برگزاری مناسب مراسم در سطح شهر و ازدحام جمعیت لازم است و سعی شده تا تأثیر آیین ها بر معنای شهر و شکل گیری هویت آن از نظر دور نماند. مشاهدات میدانی مؤید این فرضیه است که با وجود اینکه در نمونه های مطالعه شده احتمالاً فضای شهری در زمان شکل گیری آیین، امکان برگزاری مطلوب آن را فراهم می کرده اما امروزه با توجه به افزایش جمعیت، فضاهای شهری، محدودیت های زیادی به برگزاری آیین ها و مناسک جمعی تحمیل کرده  است و معیار های موردنیاز مراسم در برگزاری محقق نمی شود. با عنایت به نقش مؤثر کالبد در حفظ تداوم حیات یک آیین، درصورتی که این محدودیت ها موردتوجه قرار نگیرند، ممکن است معنای این مراسم در درازمدت به درستی به نسل های بعد انتقال پیدا نکند.

در سه قرن اخیر، بسیاری از مردم دنیا، پاریس را به عنوان شهر نور می شناسند؛ این شهر در ابتدا به دلیل آنکه در عصر روشنگری مهم ترین مرکز آموزشی اروپا به شمار می رفت و بعدها به دلیل نورپردازی شبانة خیابان های آن به این نام مشهور شد. شب های پاریس روشن و زیباست. این زیبایی که برآمده از توجه به شدت نور و رنگ آن و انتخاب های دقیق و حساب شده برای روشنایی معابر و نورپردازی المان های تاریخی و بناهای مهم است، تصویری رویاگونه از شهر در ذهن مخاطبان بر جای می گذارد. در سال های اخیر، توجه دولت به مسئله مصرف انرژی و حفظ محیط زیست در راستای برنامه جهانی کاهش 20 درصدی تولید دی اکسید کربن تا سال2020 میلادی، محدودیت هایی در روشنایی معابر و بناهای عمومی و خصوصی اعمال کرده است. عده ای معتقدند این محدودیت ها سبب می شود پاریس لقب افسانه ای خود را از دست بدهد. این نوشتار به بررسی منظر شبانه پاریس و اصول برنامه ریزی و مدیریت آن می پردازد و می کوشد تا با مطالعة زوایای طرح جامع نورپردازی پاریس، ویژگی های آن را شناسایی و با تحلیل منظر شبانه شهر، اصول طراحی آن را استخراج کند و در نهایت به این سؤال پاسخ دهد که آیا پاریس در سال های آینده همچنان «شهر نور» خواهد ماند یا نه؟