حسین بیاتلو

سرقت به عنوان متداول ترین و فراگیرترین ناهنجاری اجتماعی هم تاثیرات منفی آشکاری در امنیت اجتماعی داشت و هم همۀ قشرهای جامعه را درگیر می گرفت. به دیگر سخن تقریبا در میان اکثر قشرهای اجتماع سارق وجود داشت و هر کدام با انگیزه ها و نیت های مختلفی دست به اعمال سارقانه می زدند. در عهد ناصری نیز مردم طبقات مختلف اجتماع درگیر این ناهنجاری اجتماعی بودند. از میان این قشرها می توان به لوطیان، سربازها و نوکران اشاره کرد که گزارش های متعددی از اعمال سارقانۀ آنها در دست است. در این میان نوکران جمعیتی قابل توجه را در اجتماع عهد ناصری تشکیل می دادند و مسائل و موضوعات پیرامون آنها مانند تعاملات آنها با صاحب خود و دیگر اقشار جامعه، نحوۀ معیشت آنها و ... از جمله موضوعات قابل توجه محسوب می شود. از طرف دیگر گاه ناهنجاری هایی نیز توسط این قشر انجام می شد که پربسامدترینِ این ناهنجاری ها سرقت بود. مسالۀ پژوهش آن است تا سرقت های نوکران و عوامل زمینه ساز آن را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد. بر این اساس در نوشتار حاضر سعی خواهد شد تا به دو پرسش پاسخ داده شود: نخست آنکه چه عواملی بسترساز سرقت های نوکران در دورۀ ناصری بوده است؟ دو آنکه نوکران از چه روش ها و شیوه هایی برای سرقت استفاده می کردند. روش تحقیق در پژوهش حاضر کتابخانه ای خواهد بود و با مطالعۀ منابع مهم عهد ناصری که در آن میان سفرنامه های اروپایی نقشی اساسی دارند، سعی خواهد شد تا به مسالۀ پژوهش پاسخ داده شود. یافته های پژوهش حاکی از آن است که عامل مهاجرت و نابرابری اجتماعی و مواجب اندک و نیز این انگاره که نوکران سرقت را به نوعی حق مسلم خود می انگاشتند را می توان از عوامل بسترساز سرقت های آنان تلقی کرد.

فتح سریع و برق آسای ایران به دست عرب ها که در بسیاری از شهرها و مناطق، دست کم پس از شکست در نبرد نهاوند، بدون مقاومتی جدی و سازمان یافته صورت گرفت، از موضوعات جالب توجه در تاریخ ایران و اسلام است. در این میان، بررسی انگیزه هایی که موجب شد ایرانیان در بسیاری از شهرها با فاتحان مسلمان مصالحه کنند، اهمیتی ویژه دارد. جست وجو در عهدنامه ها و صلح نامه هایی که در قرن نخست هجری میان ایرانیان و عرب ها منعقد شد، برای دست یابی به این انگیزه ها بسیار مفید و کارگشا خواهد بود. مطالعه این عهدنامه ها نشان می دهد انگیزه کسب منافع اقتصادی یا دفع ضررهای مادی و نیز تلاش برای دست یابی به امنیت جانی و مالی، در تمایل ایرانیان به مصالحه با عرب ها بیشترین سهم را داشته است؛ به گونه ای که در بیشتر عهدنامه ها، حفظ منفعت و دفع مضرت مادی، نخستین و مهم ترین خواسته ایرانیانِ مصالحه جو بوده و حفظ دین و معتقدات زرتشتی، در واداشتن آنها به مصالحه، سهم کمتری داشته است. این نوشتار، با بررسی عهدنامه های موجود میان ایرانیان و عرب ها در سده نخست هجری، قصد دارد به واکاوی سهم هر یک از انگیزه های اقتصادی و دینی ایرانیان در کشاندن آنها به مصالحه بپردازد و در نهایت، امکان مقایسه این دو نوع انگیزه را برای خواننده فراهم کند.

لوطی گری به عنوان میراث زوال یافته عیاری و جوانمردی، در دوره قاجاریه اهمیت و جایگاه بالایی یافت و لوطیان در حیات اجتماعی و سیاسی این دوره نقش مهم و اساسی ایفا کردند. این گروه در آشوب های دوره مشروطه سهم چشمگیری داشتند. به علاوه در عرصه اجتماعی و به ویژه در ارتباط با ناآرامی ها و سرقت های شهری، عاملی تعیین کننده و مؤثر بودند. وضع نابسامان سیاسی و اجتماعی دوره قاجاریه و ناصری، مناسبات لوطیان با کانون های قدرت، نفوذ و قدرت آنها در محلات، انسجام گروهی و نیز ویژگی های شخصیتی لوطیان از جمله جسارت و بی باکی، فعالیت های سارقانه آنان را تشدید می کرد. در مقاله حاضر ضمن بررسی زمینه ها و بسترهای مؤثر بر افزایش و تشدید فعالیت های ناامن کننده لوطیان در دوره ناصری، تأثیر این اقدامات و فعالیت ها در ایجاد ناآرامی های شهری و نیز انواع و چگونگی این اقدامات، بررسی شده است.

مسلمانان در طول تاریخ خود، تا پیش از ابداع توپ، از سلاح های گوناگونی در نبردها بهره می جستند. برای نمونه، در نبردهای محاصره ای، ادوات ویژه ای را به کار می گرفتند که کارکرد آن، ویران کردنِ حصار شهر بود. سلاح مَنجَنیق را می توان مهم ترین و تأثیرگذارترینِ این ادوات دانست. در سده های میانة اسلامی، انواع مختلفی از این سلاح همچون منجنیق های تعادلی و کششی، هجومی و تدافعی و دریایی، عربی و فرنگی و سلطانی و ترکی و...، کارگشای مسلمانان در جنگ ها بود و سیر تحول و تکاملِ آن، به موازات مستحکم ترشدن دیوارهای دفاعی شهرها پیش می رفت؛ تا آن جا که گونه های مختلفی از این سلاح، در جهان اسلام طراحی و ساخته شد. تاکنون، تقسیم بندی های منظم و مشخصی از انواع ِ منجنیق ارائه نشده است. در نوشتار حاضر، بر آنیم تا انواع مختلف منجنیق را بر اساس مکانیزم و شیوة عمل، نوع ساخت، کارکرد و نوع پرتابه ها تقسیم بندی کرده و عملکرد و تأثیرات هر یک را تبیین نماییم.

مَنجنیق، به منزلة سنگین ترین سلاح جنگی، در قرون میانة اسلامی از اهمیت بسیاری برخوردار بود. از این سلاح برای کوبیدن دیوارهای دفاعی و نفوذ به داخل شهرها استفاده می شد. در نخستین فتوحات اسلامی، منجنیق شکل ساده ای داشت؛ اما با گذشت زمان و به موازات تکامل و افزایش استحکام حصارهای دفاعی شهرها، منجنیق ها نیز روزبه روز تغییر کردند و تکامل یافتند؛ تا آن جا که در دورة اموی منجنیق های نفت انداز و آتشین ساخته شدند و در دورة عباسی، منجنیقیون به صنفی مشخص و با وظایف معلوم در سپاه بدل شدند. در نوشتار حاضر، به تاریخچة این سلاح سنگینِ پرتابی و نیز تحولات آن تا پایان دورة عباسی می پردازیم.

گسترش فتوحات اسلامی و حضور سپاهیان مسلمان در قلمروهای جدید همواره با موانعی جدی روبرو بود. شکل گیری مقاومت های محلی ساکنان بومی سرزمین های تازه فتح شده را می توان از مهم ترین این موانع به شمار آورد. وجود این دست مقاومت ها درسرزمین مغرب یکی از اصلی ترین مشکلات پیش روی فاتحان این سرزمین بود. از جمله آن مقاومت پایداری «کاهنه» منطقه اوراس در برابر فاتحان مسلمان است. این مقاله برآن است تا پس از بررسی بازه زمانی نه ساله ای (81 -73ه.ق/700-692م) که به شکل گیری مقاومت کاهنه در برابر مسلمانان انجامید، نخست تصویر دقیقی از شخصیت وی ارائه داده، آن گاه به پرسش های مهمی که درباره او و ارتباطش با رویدادها و جریان های سیاسی مغرب وجود دارد، پاسخ گویند و در آخر پیامدهای مقاومت و شورش او را بررسی کرده، دلایل وقفه طولانی مدت فتح مغرب را در مقایسه با دیگر سرزمین های مفتوحه تبیین نماید.