عارف نوشاهی

امروزه یکی از مهم ترین حوزه های مطالعات ادبی، نقد و بررسی آثار بلاغی از منظرهای مختلف است؛ این گونه مطالعات، به خصوص زمانی که روی آثار کهن تر و با دیدی انتقادی انجام شود، اهمیتی دوچندان می یابد. مجموعه لطایف و سفینه ظرایف تألیف سیف جام هروی،یکی از کهن ترین منابع بلاغت فارسی است که در سده های هشتم و نهم در شبه قاره تدوین شده است. بررسی مباحث بلاغی در مجموعه لطایف باتوجه به قدمت آن، برای ترسیم چشم اندازی از تاریخ بلاغت و روند تطوّر آن به ویژه در شبه قاره، اهمیت خاصی دارد؛ به این منظور، در این مقاله سعی شده است میزان نوآوری، تأثیرپذیری و همچنین اهمیت این اثر ازمنظر بلاغت بررسی شود. پس از مقایسه مجموعه لطایف با منابع عمدتاً بلاغی پیش از آن، روشن شد سیف جام در تدوین بخش بلاغت مجموعه لطایف ، از منابع مختلف، بدون ذکر منبع و نام نویسندگان آنها، اقتباس کرده که به نمونه هایی از آن اشاره خواهد شد. همچنین در این پژوهش، برخی از اشتباهات بخش بلاغت مجموعه لطایف ، در سه حوزه تعریف، مثال و تقسیم بندی ، نقد و بررسی شده است؛ در پایان نیز، به برخی از نوآوری های مجموعه لطایف ازقبیل اصطلاح سازی برای مفاهیم بلاغی، نقد شعر شاعران گذشته، تقسیم بندی های تازه و مثال های نو اشاره می شود.

به سبب شرایط نامناسب تاریخی، سیاسی و اجتماعی، بسیاری از نسخه های معتبر آثار ادبی ازجمله دیوان برخی از شاعران در طول تاریخ از بین رفته است؛ به همین سبب می توان از سفینه های شعری که دربردارنده گزیده ای از اشعار شاعران مختلف است، در جایگاه یکی از مهم ترین منابع جانبی برای تصحیح و بازتصحیح بسیاری از متون ادبی بهره برد. مجموعه لطایف و سفینه ظرایف تألیف سیف جام هرویاز کهن ترین سفینه های به جامانده از قرون هشتم و نهم در شبه قارّه است که می توان از آن در بازتصحیح بخشی از عرفات العاشقین استفاده کرد. مجموعه لطایف حدود دو سده پیش از تذکره عرفات العاشقین در شبه قارّه نوشته شده است. به همین سبب شعر برخی از شاعرانی که در عرفات العاشقین آمده، تنها در مجموعه لطایف ثبت شده است؛ بنابراین مجموعه لطایف یکی از منابع معدودی است که می توان با تکیه بر آن به ضبط های صحیحی از اشعار برخی شاعران عرفات العاشقین دست یافت. این مقاله با تکیه بر مجموعه لطایف ، برخی از اشتباهات موجود در دو چاپ عرفات العاشقین را بررسی می کند: انتساب نادرست اشعار، خطا در معرفی شاعران، خطا در ضبط نام شاعران و ضبط نادرست اشعار. افزون بر آنچه بیان شد، ضعف روش شناسی در فن تصحیح، مراجعه نکردن به منابعی مانند دیوان های چاپی شاعران و منابعی مانند مجموعه لطایف و نیز بدخوانی مصحّحان باعث افزایش میزان خطاهای دو چاپ عرفات العاشقین شده است که در این مقاله به آنها اشاره می شود.

بحر زخار تذکر های فارسی از وجیه الدین اشرف است که در 1202 ق/ 1788 م. در دست تألیف بوده ولی از تاریخ پایان نگارش آن و یا تاریخ ولادت و درگذشت نویسنده، اطلاعی در دست نیست. بحر زخار تذکره عمومی بزرگان دینی سلسله های طریقت مختلف مخصوصاً بزرگان دینی شبه قاره است. در این کتاب شرح حال 2800 تن درج شده که از آن میان 2000 نفر از شبه قار هاند. تا کنون دو جلد از این تذکره با تصحیح و تدوین آذرمیدخت صفوی چاپ شده است. هر دو جلد با همکاری مرکز تحقیقات فارسی دانشگاه اسامی علیگره و مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسامی ایران در دهلی به ترتیب در سال های 2012 و 2014 م. منتشر شده و به قول مصحح، جلد سوم آن نیز در دست چاپ است که با به چاپ رسیدن جلد سوم، انتشار آن کامل خواهد شد. مطلب پیش رو، ترجمه مقال های با عنوان «تذکره بحر زخار کی بعض غیرمستند روایتین » است که در مجله معارف ژوئن 2015 م. شماره 195 / 6 به طبع رسیده است و نگاهی به چند روایت غیرمستند در تذکره مذکور دارد.

مطلعالنجوم و مجمعالعلوم یکی از مهمترین آثار نجمالدین ابوحفص عمر بنمحمد بناحمد نسفی سمرقندی (461-537ق/1069-1142م) عالم، فقیه، صوفی، ادیب و شاعر معروف جهان اسلام و ماوراءالنهر است که به رغم اهمیت چندان مورد توجّه قرار نگرفته است. جز مقالهای که امتیاز علی عرشی سالها پیش در مجله معارف درباره آن نوشته، مطلب قابل توجّهی درخصوص آن چاپ نشده است.دلیل گمنامی مطلعالنجوم احتمالاً دیریاب و کمیاب بودن نسخههای آن است. تاکنون دو نسخه از آن به دست آمده است؛ یکی نسخه کتابخانه رضا در رامپور هندوستان و دیگری نسخه انستیتو شرقشناسی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان. نسخه تاشکند در سال 2015 میلادی به صورت عکسی توسّط انستیتو شرقشناسی ابوریحان بیرونی چاپ شده است. نگارنده در این مقاله ضمن معرفی این اثر بر اساس همین چاپ عکسی ابیات فارسی مندرج در آن را نیز برای علاقهمندان نقل کرده است. بیگمان به دلیل قدمت اثر، ابیات مندرج در آن از اهمیت ویژهای برخوردار است.