همایش جهانی نکوداشت صدرالمتالهین
آرشیو
چکیده
متن
اشاره:
در مصاحبه‌ای که پیش‌رو دارید ضمن طرح سئوالاتی از آیة‌الله سیدمحمد خامنه‌ای ریاست کنگره ملاصدرا(ره) از چگونگی شکل‌گیری ستاد برگزاری کنگره و روند انجام امور و چگونگی برگزاری کنگره سئوالاتی شد، که حاصل گفتگو را ضمن تشکر از ایشان به خاطر وقتی که در اختیار قبسات گذاشتند به نظر شما می‌رسد.
قبسات: ضمن سپاس از حضرت‌عالی که این فرصت را در اختیار ما قرار دادید، در آغاز برای خوانندگان مجله از انگیزه‌ها و اهداف برگزاری این همایش بفرمایید؟
از برگزاری این همایش فقط هدف واحدی را در نظر نداشتیم.
O لذا ما به اختصار به بیان هدفهای اصلی برگزاری این همایش می‌پردازیم، هر چند جز آنکه اشاره می‌شود بهره‌های دیگری نیز از این همایش به دست خواهد آمد که از آنچه ما در نظر داشتیم فراتر خواهند بود.
سرزمین ایران همواره در تاریخ، سرزمین علم و حکمت شناخته شده است، به خصوص پس از پذیرش اسلام، که استقلال و آزادی حاصل آن بوده،
این نماد نمایان‌تر شده است و لذا شایسته است به اندیشمندان و متفکران توجه بیشتری شود.
بررسی شخصیت، زندگی، آثار، و کارکرد این بزرگان تنها بهرة تاریخی نخواهد داشت، بلکه نسل معاصر و آینده از این گونه خدمتها بهره‌ها خواهند برد. به خصوص دربارة ملاصدرا ویژگیهایی هست که ایشان را برجسته ساخته و سبب شده است دربارة ایشان کاری درخور انجام شود. برنامة گسترده‌ای آماده شده بود که به دلیل بعضی موانع، انجام آن شاید ممکن نباشد ولی امیدواریم این کار، شروعی برای ادامة بررسی دربارة ملاصدرا و دیگر اندیشمندان این سرزمین باشد. اما انگیزة اصلی برگزاری همایش بزرگداشت ملاصدرا به عوامل دیگری باز می‌گردد که به آنها اشاره می‌شود:
اول اینکه دربارة ملاصدرا، با اینکه شخصیت بزرگی است، کاری انجام نشده و نه تنها در دنیا بلکه در سرزمین خود نیز ناشناخته مانده است. این مسئلة دل هر اندیشمندی را به درد می‌آورد. بنابراین یکی از علتها، شناساندن اندیشمندانی مانند ملاصدرا است و این امری است که هر جامعة پویا و زنده‌ای به آنها توجه دارد.
چنانچه در دنیا، ملتی دارای شخصیت‌های علمی معرفی می‌نمایند. در کشور ما افرادی مانند ابن‌سینا بیش و کم شناخته شده‌اند اما دربارة ملاصدرا، با وجود اینکه شخصیت برجسته‌ای می‌باشد و باید اشتیاق بیشتری برای شناخته شدن وی نشان داده شود، کاری انجام نشده است. این مسئله، عامل مهمی است که به شناساندن ریشه‌های عمیق فرهنگی و علمی یک جامعه باز می‌گردد.
ملاصدرا پایه‌گذار مکتب فلسفی مستقلی است که در قیاس با دیگر مکتبها، دارای ارکان و عناصری است که آن را برجسته ساخته است. این مکتب تنها در حوزه‌ها و دانشکده‌های فلسفی مطرح است در حالی که شایسته آن است که به عنوان میراثی بزرگ عرصه‌های فرهنگی، علمی و فلسفی دنیا را تسخیر کند.
زمانی بود که در شبه قارة هند فلسفة متعالیه طرفدارانی داشت و کتابهای ملاصدرا جزو کتابهای درسی آنها محسوب می‌شد. حتی در گذشته برخی کتابهای ایشان به زبان چینی ترجمه شده بود. زمانی که امکانات و ارتباطها گسترده نبوده کتابهای ایشان به این اندازه اهمیت داشته است اما امروزه چنین نیست، چرا که معرفی چنین آثاری از برنامه‌های ما خارج شده است. معرفی حکمت متعالیه بخشی از اهداف ماست، بخش مهمتر این است که فلسفة اسلامی و به خصوص حکمت متعالیه تنها نردبان مطمئنی است که مردم دنیا را به معارف و اصول دینی و مطالب اصیل فلسفی خواهد رساند. این کار حتی با وجود دستگاههای تبلیغاتی گسترده نیز امکان‌پذیر نیست، در حالی که حکمت متعالیه می‌تواند به خوبی عهده‌دار چنین مسئولیتی باشد.
هدف همواره برای آینده است در واقع همان غایت فلسفی است که پس از علتهای دیگر به دست می‌آید. در هر حال در برگزاری این همایش دو هدف اصلی در نظر بوده است؛ یکی نشر فلسفة اسلامی و حکمت متعالیه که در واقع اوج فلسفة اسلامی می‌باشد چرا که امروزه در هر گوشة دنیا هر کسی مکتبی فلسفی بنا نهاده و دربارة آن تبلیغ می‌کند - گاهی این سخنان اوهام‌گونه به فارسی برگردانده شده و در اختیار جوانان هم قرار می‌گیرد - پس چرا حکمت متعالیه که چون گوهر اصیل فلسفی است ارائه نگردد؟ بنده با برخی استادان ایرانی و غیرایرانی دربارة حکمت متعالیه و ملاصدرا سخن می‌گفتم و همگی معتقد بودند که در زمان کنونی که انسان در تفکر فلسفی به سرمنزل امنی نرسیده است، بیان نظریه‌های ملاصدرا بیشترین بهره را به جامعة انسانی خواهد رساند. بنابراین یک هدف اولیه اساسی، بیان مبنای درست و قابل استفاده‌ای بود که بتواند مشکلات فلسفی و فکری دنیا را حل کند.
هدف دوم که البته هدفی کلی است به نزدیک ساختن فرهنگ مردم به فرهنگ اصیل اسلامی و دیرینة ایرانی بازمی‌گردد. در رژیم گذشته کوشش بر این بود که رابطة مردم با فرهنگ دیرینة خود، جهت تأثیر
فرهنگ اسلامی بود، گسسته شود و به طرق مختلف فرهنگ غرب به جوانان القا می‌شد و حتی خطمشی دانشگاههایی که در گذشته ایجاد شده بود در جهتی بود تا نسلهای جدید را از فرهنگ اسلامی و ایرانی، که فرهنگی ارزشمند بود، جدا کنند و البته تا حدودی هم موفق شدند.
می‌دانیم که مردمان گذشته در سخنان خود از امثال و حکم و آیات قرآن و سخنان بزرگان بهره می‌گرفتند و این بر زندگی و رفتار آنها تأثیر گذار بوده است. در نظام پیشین تلاش نمودند که این طرز تفکر را از مردم بگیرند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی این جدایی باید ترمیم می‌شد و نسل جوان با فرهنگ دیرینة ایرانی آشنا می‌شد فرهنگی که البته فلسفة محض نیست بلکه حامل تفکر حکمت‌آمیز است که به فلسفة اسلامی می‌انجامد.
برگزاری این همایش در چند روز و خبررسانی به مردم از طریق نشر مقالات و مطالب آن، شوق و ذوقی را که در نظر بوده است، ایجاد می‌نماید. در همین مدت هم که گاهی اخباری به آگاهی مردم رسیده است، به ما مراجعه کرده‌اند و به خصوص جوانان تقاضای کتابهای فلسفی داشته‌اند و این بیانگر آمادگی مردم برای دوری از افکار مسموم و رسیدن به مطالبی است که انسان را با زندگی سعادت‌بخش آشنا می‌کند.
البته نتایج و هدفهای دیگری را نیز می‌توان برشمرد که من این همه را بر عهدة اندیشمندان می‌گذارم تا پس از برگزاری همایش با بررسی و نقد لازم، زوایای مختلف این کنگره را تبیین نمایند.
قبسات: دربارة کارهایی که در مورد تهیه و تصحیح و چاپ آثار صدرالمتألهین انجام شده، مختصری توضیح دهید.
O یکی از کارهایی که به عنوان کار مقدماتی انجام شده و تصحیح کتابهای صدرالمتألهین بوده است. تلاش ما بر این بوده که تصحیحی کامل و جامع انجام گیرد، چرا که اگر این ستاد از عهدة این مهم برنیاید، برای دیگران نیز عملاً چنین کاری ممکن نخواهد بود. انجام چنین کاری، نیاز به مقدماتی داشت که به برخی از کارهای انجام شده اشاره می‌شود: اول لازم بود که کتاب‌شناسی دقیقی انجام شود که حاصل آن کتابی شد به عنوان « کتاب‌شناسی ملاصدرا» که بزودی انتشار خواهد یافت. پس از این کتاب‌شناسی، مهم این بود که تصحیح بر اساس نسخه‌های مطمئن انجام شود. برای نسخه‌شناسی از کارشناسان استفاده شد که افزون بر بررسی فهرست کتابهای خطی ملاصدرا و نسخه‌های موجود چاپی که در کتابخانه‌ها هست، به کسانی که کتابخانه‌های شخصی داشتند و یا کتابخانه‌هایی که فهرست نداشتند نیز مراجعه شد. به همین دلیل ادعا می‌کنیم کار انجام شده قابل اطمینان است. در برخی از موارد، نسخه‌های بسیار نفیس، حتی به خط خود ملاصدرا، به کار گرفته
شده است. گزینش نسخه‌ها و ارزیابی آنها توسط کارشناسان انجام شدو از بین تمام آنها که بیش از 1200 نسخه بوده است، برای هر کتاب حداکثر ده نسخه مبنا قرار گرفته که در برخی موارد پنج یا شش نسخه بوده است. برای تصحیح نیز با استادانی که به فلسفه آشنایی دارند و دقت لازم را نیز داشتند، همکاری شده است. پیداست که چنین تصحیحی بیشتر به واقعیت نزدیک است. این تصحیح‌ها نیز در دو شاخة فنی و علمی ویرایش شده است.
نتیجه این بود که در تصحیح به نسخه‌های مطمئنی رسیدند. اما شایان ذکر است که قبل از تصحیح و ویرایش، همایشهای کوچکی برگزار شد تا روش تصحیح مشخص گردد چرا که در ایران برخی از روش غربیها تقلید کرده و به تصحیح متن اقدام می‌کنند و برخی بدون هیچ‌گونه نظمی این کار را می‌کنند. در این همایشها استادان به اصول مشخصی رسیدند که حاصل آن به صورت کتابچه‌ای در اختیار دانشگاهیان هم قرار گرفته است که موجب خرسندی آنان بود. همچنین نشستهایی برای ویرایش و ترجمه برگزار شد که از کارهای مقدماتی برگزاری همایش صدرالمتألهین به شمار می‌آید.
کتابهای ایشان در حال حاضر در دست چاپ است و ما امیدواریم بخشی از آنها پیش از برگزاری کنگره و بخشی دیگر پس از آن در اختیار اندیشمند قرار گیرد.
قبسات: آیا در زمینة برگردان آثار ملاصدرا به زبانهای دیگر هم اقداماتی انجام شده است؟
O ترجمه کاری جداگانه بود و سیاست این گونه بود که همة آثار ایشان به فارسی برگردانده شود تا اندیشمندانی که با زبان عربی آشنایی بتواند از این آثار بهره ببرند. این کار هنوز به طور کامل انجام نشده است. بخشی از آثار ایشان به فارسی برگردانده شده و بخشی دیگر در دست ترجمه است. دلیل اینکه این کار به سرعت انجام نگرفت ترجمه‌های موجود از کتابهای ملاصدرا به زبان فارسی بود. هدف اصلی از تهیة آثار ایشان این بود که ترجمه‌ای قابل اطمینان مبنا قرار گیرد. البته برای رسیدن به هدف تعجیلی در کار نیست اما برای معرفی ملاصدرا به دنیا باید آثار ایشان به زبانهای زندة دنیا برگردانده شود؛ زبانهایی مانند انگلیسی، آلمانی، فرانسه، روسی و اسپانیایی که ملتهای زیادی در دنیا با این زبانها صحبت می‌کنند و می‌خوانند و می‌نویسند.
در این باره تصمیم بر این بود که همة کتابها ترجمه نشود و در این فرصت بخشی از آنها ترجمه شود. تعداد بیست کتاب برای برگردان به زبان انگلیسی و تعدا کمتری برای زبانهای دیگر، گزیده شد. در گزینش هم به تصور و تفکر فلسفی غالب آن سرزمین توجه گردیده است. مثلاً اگر سرزمین به فلسفة وجودی توجه بیشتری
داشته است، کتابهایی از ملاصدرا که در مباحث وجود است ترجمه می‌گرددد و اگر جوهر یا مسائل فیزیکی روز بیشتر مورد توجه باشد، باز هم در ترجمة آثار نیز به این مباحث توجه شده است. در هر حال می‌توان گفت به نوعی، روان‌شناسی خوانندگان مورد نظر بوده است.
افزون بر زبانهای ذکر شده، برای زبانهای شرقی هم برنامه‌ای وجود دارد، از جمله زبانهای ژاپنی، چینی، اردو و ترکی مدنظر بوده و چند کتاب هم برای ترجمه به زبان مالزیایی و نیز بنگالی و ایتالیایی و هلندی در برنامه گنجانده شده است. بیشتر این کارها را خود مترجمان پیشنهاد می‌کنند که در دستور کار قرار می‌گیرد. به هر حال آثار ملاصدرا باید ترجمه شود اما هنوز کاری که بشود آن را چاپ نمود و به صورت کامل ارائه داد تهیه نشده است ولی این ستاد پس از برگزاری همایش نیز بخشی از کارها و اهداف را دنبال خواهد نمود. بنابراین کار تصحیح و ترجمه، پس از برگزاری همایش نیز ادامه خواهد داشت و ما امیدواریم که حاصل این تلاشها هر چه زودتر در دسترس اندیشمندان قرار گیرد.
قبسات: در خصوص تحقیق و تصحیح از سوی کنگره به محققان و مصححان توصیه شده که پانوشتها به زبان فارسی آورده شود، حتی در مورد متن‌هایی که اصل آنها به زبان عربی است، با توجه به اینکه این رویه غیرمتعارف و نو است، بفرمایید توجیه کنگره در این مورد چیست؟
O از دیرباز کتابهای علمی حوزه به زبان عربی بوده است. هنگام تصحیح هم به طور طبیعی مقدمه و پانوشتها هم به زبان عربی می‌آمد و اشکالی هم در این کار نمی‌دیدند. ما بر سر قضاوت دربارة کار گذشتگان نیستیم اما تصحیح آثار ملاصدرا در زمان کنونی، کاری ملی و گسترده بوده و با بودجه ملت ایران برای نشان دادن هویت فرهنگی جامعه انجام گرفته است. افزون بر اینکه تصحیح‌کننده، زبان خودش را ملاک قرار می‌دهد مثلاً پانوشتها تصحیح‌کننده‌های روسی، انگلیسی و فرانسوی همه به زبان خودشان است. زمانی بنده به هائری کربن گفتم - وقتی که تازه کتاب مشاعر را چاپ کرده بود - شما که فارسی می‌دانید چرا مقدمة کتاب خود را به فرانسه نوشتید، خوب بود مقدمه را به زبان فارسی می‌نوشتید. ایشان بدن درنگ گفت بهتر است شما فرانسه را کامل کنید، یعنی این مسئله‌ای است که به هویت ملی شخص مربوط می‌شود. متأسفانه پیروی زیاد از عربی‌نویسی اثر اجتماعی مناسبی در دنیا نداشته است و بیم آن می‌رود نسلهای آینده، افرادی مانند بنده را که چند کتابی به زبان عربی نوشته‌ایم عرب تلقی کنند، چنانچه غزالی را عرب می‌دانند و بسیاری از فیلسوفان دیگر را که عربی‌نویس بوده‌اند به عنوان الفلاسفة‌العربیه می‌شناسند. در دنیا هم سازمانهایی ایجاد کرده‌اند تا به بررسی فلسفة عربی بپردازند. این در حالی است که خیلی از عربها حتی کتابهای ملاصدرا را ندیده‌اند.
در سوریه، در جمع برخی از استادان فلسفه، دربارة ملاصدرا سخن می‌گفتم؛ گفتند چرا کتابهای ایشان در دسترس نیست؟ بنده در جواب ایشان گفتم که من »اسفار» را از لبنان خریده‌ام، حتی تعجب می‌کردند که این کتاب در لبنان چاپ شده است.
نسلهای گذشتة ما هم که عربی نمی‌دانستند، نتوانستند از این آثار بهره ببرند و آیندگان هم بهره‌ای نخواهند برد این آثار باید به فارسی برگردانده شود تا همه اندیشمندان آنها را بفهمند.
کتابی که برای ملت ایران نوشته می‌شود باید قابل استفاده باشد. حاصل تحقیق پژوهشگران نباید به گونه‌ای یاشد که فهم آن برای همه مشکل باشد. به همین دلیل توصیة کنگره، به عنوان یک طرح ملی، رعایت فارسی‌نویسی بوده است. این کار، گرچه نوآوری محسوب می‌شود ولی کسی مجبور نیست که آن را انجام بدهد. گرچه در عرف جهانی کار ناشایستی تلقی نمی‌شود و هر کسی که به عنوان مثال کتاب ملاصدرا را از عربی به زبان خودش برگرداند حق خود می‌داند که پانوشتها و مقدمه را به زبان خودش بنویسد. به هر حال چنانچه در انجام این طرح ابتکاری کوتاهی صورت پذیرفته باشد، صاحب‌نظران بر ما خواهند بخشید.
قبسات: آیا در خصوص افکار و نظریه‌های ملاصدرا، افزون بر تحقیق و تصحیح آثار آن بزرگوار، ستاد برگزاری کنگره به تنهایی دیگر مراکز علمی کشور یا خارج از کشور تحقیقات محتوایی هم انجام داده است؟
O برگزاری همایش اصلاً برای همین منظور بوده است، یعنی صدها دانشمند فیلسوف در ایران ودیگر نقاط جهان دربارة مسائل فلسفی ملاصدرا مقالاتی تهیه کرده‌اند که در واقع تحلیل و تفسیر و تحقیقی است دربارة حکمت متعالیة ملاصدرا که پس از برگزاری کنگره، این آثار چاپ خواهد شد. بخش دیگری از کار نیز به مرور زمان انجام خواهد شد چرا که قرار است دفتر ثابتی برای ادامة تحقیقات دربارة ملاصدرا باقی بماند و با ارتباط با پژوهشگران در تمامی دنیا به کارهایی از این قبیل دربارة مسائل مربوط به ملاصدرا و تأیید یا نقد و بررسی و یا رد افکار ایشان اقدام شود. اما ستاد به طور مشخص این کار را انجام نداد چرا که نام ستاد بیانگر این نکته است که کار ستادی انجام پذیرد و تحقیق و پژوهش زمانی مناسب را می‌خواهد که در آینده انجام خواهد شد.
قبسات: تاکنون چه تعداد مقالة داخلی و خارجی برای شرکت در همایش به ستاد کنگره رسیده است؟
O متأسفانه در ایران گویا رسم شده است که تا همایشی برگزار نشود، مقاله نفرستند و مثلاً یک شب قبل از برگزاری کنگره، مقاله به دست برگزار کنندگان می‌رسد. ما تاکنون حدود 600 مقاله دریافت کرده‌ایم که
برخی از آنها شکل مقاله نداشته‌اند بلکه فقط خلاصة مقالات بوده‌اند. با اینکه اعلام کرده‌ایم که موعد ارسال مقاله‌ها برای پژوهشگران داخل کشور تا پانزدهم اردیبهشت و برای پژوهشگران خارجی تا اول ماه مه است، هنوز مقاله‌هایی به دست ما می‌رسد و احتمال دارد که تعداد مقاله‌ها بیش از تعداد ذکر شده باشد.
قبسات: با توجه به فراوانی مقاله‌ها، دربارة نحوة عرضه و چاپ آنها اطلاعاتی در اختیار خوانندگان قرار دهید.
O مقاله‌ها برای بررسی به شورایی متشکل از اندیشمندان داده شده و با توجه به فراوانی مقاله‌ها، گزینش آنها انجام شده است. شکل برگزاری این همایش با آنچه تاکنون در ایران انجام شده متفاوت است. غیر از نشستهای آغازین و پایانی، دو نشست که بیشتر جنبة عمومی خواهد شد. در این دو نشست همة میهمانان حضور خواهند داشت و تعدا کمی از اندیشمندان سخنرانی خواهند کرد. سه کمیسیون اصلی که امکان ترجمة همزمان در آن وجود دارد، در موضوعات فلسفة اسلامی، حکمت متعالیه و فلسفة غرب برگزار خواهد شد و در کنار آنها حداقل پنج کمیسیون فرعی با موضوعات عرفان، فلسفة تطبیقی، منطق، معرفت‌شناسی و فلسفة علم، که هر یک دارای چندین شاخه است، برگزار خواهد شد. اعضای نشستها و کمیسیونها تعیین شده‌اند و مخصوص همان کمیسیون خواهند بود لیکن برخی کمیسیونها به دلیل اشتراک موضوع در یک نشست برگزار خواهند شد. همچنین برخی از کمیسیونها به دو زبان انگلیسی و فارسی و برخی دیگر به دلیل آشنائی همة اعضای آن به زبان انگلیسی، فقط به این زبان برگزار خواهند شد. نکتة جدید این همایش در برگزاری کمیسیون علمی زنان خواهند بود. حدود سی تن از میهمانان خارجی از استادان زن در فلسفه می‌باشند که با استادان ایرانی فلسفة یک کمیسیون علمی را تشکیل خواهند داد. در عین حال نشستهایی جدای از نشستهای رسمی به صورت کنفرانس برگزار خواهد شد تا استادان سخنان خود را برای حاضران ایراد نمایند.
همچنین نشستهای آزاد که معروف به نشستهای قهوه‌خانه‌ای می‌باشد نیز برگزار خواهد شد.
البته ممکن است در زمان برگزاری همایش تغییراتی جزئی در نحوة برگزاری ایجاد شود.
قبسات: آیا از همکاری حوزه‌ها و دانشگاهها با ستاد برگزاری همایش رضایت دارید؟
O متأسفانه برخلاف انتظار، اندیشمندان و استادان، یا به دلیل زیادی کار و یا به دلیل روان‌شناختی و یا دلایل دیگر مشابه انچه در غرب دیده می‌شود، استقبال نکردند. با این که در حدود 300 مقالة داخلی دریافت کردیدم اما برخی از استادان که انتظار می‌رفت در این امر همکاری کنند، مقاله‌ای ندادند. به هر حال این پدیده‌ای است که باید دربارة نشستهای علمی حل شود و دربارة علل ان بررسیهای لازم انجام شود، چرا که این امر مشکلاتی را به وجود آورده است. اگر کشاورز و کارگر از خود حرکتی نشان ندهد، جامعه فلج خواهد شد، دانشمندان نیز اگر فقط به زندگی روزمرة خود بپردازند جامعه از دانش و حکمت و فلسه دور خواهد ماند. این همایشها مانند سیلی است که باید به سوی سرزمینهای خشک و تشنه هدایت شود. اندیشمندان جامعه باید یافته‌های خود را در اختیار جامعه بگذارند و علم خود را حبس نکنند که این امر خلاف اخلاق است.
این نکته قابل توجه است که از حدود 400 نفر که از کشورهای خارجی دعوت نمودیم، برخلاف پیش‌بینی ما که انتظار داشتیم فقط ده درصد از دعوت‌شدگان دعوت ما بپذیرند، بیش از نود درصد پاسخ مثبت شنیدیم و حدود یکصدوپنجاه نفر نیز بدون دعوت و تنها از راه آشنایی به طریق اینترنت یا دیگر راهها اطلاع یافتند و نامه نوشتند. برخی از این اشخاص، از افراد برجسته بودند و برخی مقاله‌هایشان پذیرفته شد. حال چرا در کشور خودمان پس از پنج سال، همکاری لازم انجام نمی‌شود امری است که باید بررسی شود.
البته عدة زیادی از اندیشمندان نیز همکاری داشته‌اند اما توان علمی فلسفه کشور ما بیش از این مقدار بوده و امید است در آینده شاهد حرکت مثبتی در این زمینه باشیم.
به هر حال خوب شد این مسئله، شکوه‌ای از جانب ما یا طرح مسئله‌ای اجتماعی خواهد بود که نیاز به بررسی و ریشه‌یابی دارد.
قبسات: ضمن سپاس مجدد از جناب‌عالی آرزومند توفیق برگزارکنندگان این همایش و نیز بر پربار بودن آن هستیم.
تبلیغات
