التطور الدلالي لكلمه (الزكاه) ومشتقاتها في الشعر الجاهلي والقرآن الكريم ونهج البلاغه (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
یعد التطور الدلالی من أهم الموضوعات التی طرق أبوابَها الألسنییون فی مجال الدراسات التطوریه. کلمه الزکاه وجمیع مشتقاتها تعد من الکلمات الهامه التی تحمل ظلالا دلالیه خاصه فی القرآن، کما أنها تحمل نفس الدلالات والظلالات فی نهج البلاغه وزیاده، مما سنوضّحه خلال المقاله. وأما استعمال الکلمه ومشتقاتها فی الشعر الجاهلی فقلیل جدا، بحیث قلّبت الباحثه عددا کبیرا من دواوین الشعراء الجاهلیین وبعض المصادر الهامه مثل المفضیلات والأصمعیات ولکنها لم تستطع على أن تحصل على شواهد الماده إلا فی أقل من أصابع الید، فمهما یکن من أمر إن ماده زکو ومشتقاتها – بحسب ما حصلنا علیها من شواهد قلیله من الشعر الجاهلی– کانت تعنی فی تلک الردهه الطهر والنقاء ثم الزیاده والنماء وأما الدلاله الدینیه المعهوده للماده وهی إعطاء بعض المال للفقراء أو لأرباب الدیانات – وإن کانت موجوده فی بعض الشعر المنسوب إلى أمیه بن أبی الصلت- فهی دلاله تختلف عما عهدناها فی القرآن الکریم فی بعض سماته. حاولت الباحثه خلال المقاله أن تضع النور – عبر المنهج الوصفی التحلیلی - على دلالات الماده وتذکر لها شواهدها فی الشعر الجاهلی والقرآن الکریم ونهج البلاغه، مسجله الاشتراکات والافتراقات الدلالیه الموجوده فی الماده فی المصادر الثلاث. تفید نتائج الدراسه أن جذر (زکو) فی العصر الجاهلی کان یحمل معان غیر دینیه فی الأعم الأغلب، إلا أنه – وبعد أن استعمل فی القرآن الکریم ونهج البلاغه- صار یستعمل فی مضامین دینیه غالبا وفی مضامین غیر دینیه مثل النمو والطهاره فی بعض الأحیان، إلاأن دلالات الماده فی نهج البلاغه أصبحت دائرتها أکثر اتساعا من الشعر الجاهلی والقرآن الکریم، لا من حیث کثره الاستعمال،تحول معنایی واژه (زکات) و مشتقات آن در شعر جاهلی، قرآن کریم و نهج البلاغه (رویکرد معناشناسی تاریخی).
تحول معنایی را می توان یکی از مهم ترین موضوعاتی دانست که در مطالعات معناشناسی بدان پرداخته می شود. کلمه زکات ومشتقات آن در قرآن کریم ثقل معنایی خاصی داشته و در جایجای قرآن با دلالت های متنوعی به کار رفته است، کما اینکه در مواضع مختلفی از کتاب نهج البلاغه نیز استعمال شده ولی میزان استعمال آن از قرآن کمتر است. این کلمه و مشتقات آن -هر چند به ندرت - نزد اعراب جاهلی نیز به کار رفته است. نگارنده با بررسی دقیق منابع شعر جاهلی و کتاب هایی همچون مفضلیات واصمعیات، تنها سه شاهد از استعمالات آن را در شعر جاهلی یافت، لیکن نگاهی موشکافانه به این استعمالات، گویای آن است که در معانی همچون: پاکی وطهارت، رشد و نمو و همچنین زکات به عنوان عادت یا عبادتی مخصوص نزد شماری از اعراب کاربرد داشته است. نگارنده در این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی، معانی مختلف ماده (زکو) را در شعر جاهلی ، قرآن کریم و نهج البلاغه مورد واکاوی قرار داده و به این نتیجه رسیده که این ماده در دوران جاهلی بیشتر معنای غیردینی داشته (رشد و پاکی)، ولی پس از استعمال آن در قرآن کریم و نهج البلاغه، بیشتر در معنای دینی به کار رفته است (زکات به عنوان یک فریضه اسلامی). همچنین باید گفت معانی این ماده در نهج البلاغه در مقایسه با شعر جاهلی و قرآن کریم دچار وسعت معنایی شده است. کلید واژه:شعر جاهلی، قرآن کریم، تغییر معنایی، امام علی، زکات.