معروف و منکر در قرآن و سنت

همه انسانها در آرزوى جامعه‏اى سرشار از ارزشهاى انسانى و دوراز تباهى و فسادند. به نظر مى‏رسد براى تحقق این آرزو باید سه‏رکن اساسى محقق شود.
1- قانون صحیح
2- اجراى سالم
3- نظارت دقیق
الف)اسلام با معرفى قرآن و سنت، به عنوان منبع جوشان وکهنگى‏ناپذیر قوانین ثابت و متغیر مورد نیاز بشر، اولین رکن‏اساسى را به بهترین وجه فراهم آورده است.
ب)منابع دینى با بیان سیستم حکومتى اسلام، تعیین افراد معصوم‏براى ولایت و تبیین ویژگیهاى حاکمان در زمان غیبت، مشکل مجریان‏سالم و اجراى صحیح را نیز تا حد بسیارى رفع کرده، اجراى آن رابه عهده امت اسلامى قرار داده است.
ج)از آنجا که حسن اجراى قوانین الهى به نظارتى کارآمد نیازدارد، اسلام با تبیین و ایجاب امر به معروف و نهى از منکر این‏رکن اساسى را نیز تامین کرده است.
محدوده و تعریف امر به معروف
در تعاریف فقهى، امر به معروف و نهى از منکر واجب به فرمان‏به واجبات و بازداشت از محرمات محدود مى‏شود; ولى در گستره‏معارف اسلامى و روایات، امر به معروف عناوین دیگرى چون ارشاد،هدایت، تبلیغ و نصیحت را نیز در بر مى‏گیرد که برخى مستحب وبرخى واجب‏اند.
معروف و منکر یعنى چه؟
گروهى از لغت‏شناسان، آنچه شرع و عقل پسندیده و به رسمیت‏شناخته است، معروف مى‏دانند. گروهى دیگر آنچه اکثریت مردم نیکومى‏شمارند، معروف مى‏خوانند. در نگاه برخى از لغت‏شناسان، معروف‏چیزى است که انسان با فطرت پاک الهى‏اش آن را مى‏شناسد ومى‏پسندد.منکر در برابر معروف جاى دارد و همه محققان آن را ضدمعروف شمرده‏اند.
سابقه تاریخى
امر به معروف، به عنوان یک دستور، در ادیان گذشته نیز وجودداشته است. قرآن در آیات بسیارى به وجود این فریضه در ادیان‏گذشته اشاره دارد. شمارى از این آیات عبارت است از:
1- آیه 79 سوره مائده ترک امر به معروف و نهى از منکر رایکى از گناهان بنى اسرائیل مى‏شمارد:
(وکانوا لایتناهون عن منکر فعلوه لبئس ما کانوا یفعلون.
آنان(بنى اسرائیل)یکدیگر را از کار زشتى که انجام مى‏دادندنهى نمى‏کردند و چه زشت کارى انجام مى‏دادند.
تفاسیر و روایات این کار زشت را ترک امر به معروف دانسته‏اند.
2- آیه 63 سوره مائده درباره ترک این وظیفه بزرگ توسطدانشمندان یهودى و مسیحى چنین مى‏گوید:
(ولولا ینهیهم الربانیون و الاحبار عن قولهم الاثم....
چرا احبار(روحانیان یهودى)و راهبان(روحانیان مسیحى)آنان رااز سخن گناه آلوده‏شان نهى نمى‏کنند.
3- آیه 21 آل عمران از سرنوشت تلخ آمران به معروف در برخى‏از جوامع گذشته سخن مى‏گوید:
(ویقتلون الذین یامرون بالقسط من الناس.
و مى‏کشند آن مردمى را که به قسط فرمان مى‏دهند.
4- آیه 165 سوره اعراف از نجات آمران به معروف‏وناهیان‏ازمنکر سخن‏به میان‏مى‏آورد:
(...انجینا الذین ینهون عن السوء و اخذنا الذین ظلموا بعذاب‏بئیس....
و نجات دادیم کسانى را که از زشتى‏ها نهى مى‏کردند و آنان راکه ستم مى‏کردند به عذابى شدید گرفتار کردیم.
5- آیه 116 سوره هود یکى از علل هلاکت اقوام پیشین را ترک‏امر به معروف و نهى از منکر مى‏داند:
(فلو لا کان من القرون من قبلکم اولوا بقیه ینهون عن الفسادفى الارض الا قلیلا ممن انجینامنهم....
چرا در اقوام پیشین شما دانشمندان صاحب قدرتى نبودند تا ازفساد باز دارند مگر اندکى از آنان که نجاتشان دادیم .
روایات اسلامى نیز نشان مى‏دهد که این فریضه بزرگ در شرایع پیش‏از اسلام وجود داشته و شیوه همه انبیا و شایستگان بوده است.
براى مثال امام باقر(ع)مى‏فرماید:
ان الامر بالمعروف و النهى عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج‏الصلحاء.
همانا امر به معروف و نهى از منکر راه انبیا و شیوه شایستگان‏است.
امام على(ع)نیز مى‏فرماید:
انما هلک من کان قبلکم بحیث ما عملوا من المعاصى و لم ینههم‏الربانیون و الاحبار عن ذلک فانهم لما تمادوا فى المعاصى نزلت‏بهم العقوبات.
همانا آنان که قبل از شما هلاک شدند بدان سبب بود که چون گناه‏مى‏کردند عالمان یهودى و مسیحى آنها را نهى نمى‏کردند; و چون درگرداب گناه فرور رفتند، عذابهاى الهى بر آنان فرود آمد.
حضرت على(ع)در بیانى دیگر مى‏فرماید:
ان الله‏لم یلعن القرن الماضى بین ایدیکم الا لترکهم الامربالمعروف و النهى عن المنکر فلعن الله السفهاء لرکوب المعاصى والحکماء لترک التناهى.
به راستى خداوند لعنت نکرد قوم پیشین شما را مگر بدان سبب که‏آنان امربه‏معروف و نهى از منکر را ترک کردند. پس خداوندنادانهاى آنها را به سبب گناه و دانشمندان آنها را به دلیل ترک‏نهى از منکر لعنت کرد.
اهمیت امر به معروف و نهى از منکر
1- نگاهبان فرایض
احکام الهى به دو دسته کلى تقسیم مى‏شوند: دسته‏اى تنها بیانگرارزش، تکلیف و ثواب یک عمل است و به دیگر اعمال و تکالیف نظرندارد; مانند احکام نماز و روزه.. ...; دسته‏اى جنبه نگاهبانى‏از دیگر احکام دارد و استوارى سایر احکام به آنها وابسته است;مانند: ولایت.
امام باقر(ع)مى‏فرماید:
... و لم یناد بشى‏ء ما نودى بالولایه.
آن گونه که دعوت به ولایت‏شده است‏به هیچ چیز دعوت نشده است.
آن حضرت در روایتى مى‏فرماید:
الولایه افضل لانها مفتاحهن و الوالى هو الدلیل علیهن.
ولایت‏برتر از نماز و زکات و حج و روزه است; زیرا ولایت کلیدآنها است و والى راهنماى(مردم)به سوى آن واجبات است.
امر به معروف نیز همین نقش را دارد و بدین سبب از اهمیت‏بسیار برخوردار است. امام حسین(ع)در خطبه شگفت و طولانى عرفات ودر اجتماع برگزیدگان امت اسلامى مى‏فرماید:
فبدا الله بالامر بالمعروف و النهى عن المنکر فریضه منه‏لعلمه بانها اذا ادیت و اقیمت استقامت الفرائض کلها هینها وصعبها...
خداوند ابتدا از فریضه امر به معروف و نهى از منکر شروع کرد;زیرا مى‏دانست اگر امر به معروف و نهى از منکر درست انجام گیردتمامى واجبات آسان و مشکل، استوار گردند.
امام باقر(ع)در بیان این ویژگى امر به معروف و نهى از منکرمى‏فرماید:
ان الامر بالمعروف و النهى عن المنکر فریضه عظیمه بها تقام‏الفرائض و تامن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمرالارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر.
امر به معروف و نهى از منکر فریضه‏اى بزرگ است که به واسطه آن‏تمامى فرایض دیگر استوار شده، راهها امن، درآمدها حلال، ستمهابرطرف و اراضى آباد مى‏شود، از دشمنان انتقام کشیده شده و امورراست مى‏گردد.
امیرمومنان(ع)امر به معروف و نهى از منکر را سنگ پایانى وکامل کننده امور معرفى مى‏کند و چنین مى‏فرماید:
وامر بالمعروف تکن من اهل فان استتمام الامور عندالله تبارک وتعالى الامر بالمعروف و النهى عن المنکر.
و به معروف امر کن تا از اهل معروف باشى; زیرا تمام و کمال‏امور نزد خداوند متعال به امر به معروف و نهى از منکر است.
2- امتیاز امت اسلامى
(کنتم خیر امه اخرجت اللناس تامرون بالمعروف و تنهون عن‏المنکر و تومنون بالله...
قرآن از امت اسلامى به عنوان نیکوترین و برترین امتها یادمى‏کند و دلیل این فضیلت و برترى را سه خصوصیت امر به معروف ونهى از منکر و ایمان مى‏داند.
نکته قابل توجه در این آیه مقدم شدن امر به معروف بر ایمان‏است. ناگفته پیدا است این ویژگیها در سایر امتها نیز بوده است،پس چرا خداوند آنها را امتیاز امت اسلامى مى‏شمارد؟ برخى ازمفسران گفته‏اند; به خاطر گستردگى وظیفه امر به معروف در اسلام‏است ; ولى قانون دیگر امتها به این گستردگى و ظهور نبوده است.
و گروهى گفته‏اند; برترى و امتیاز امت اسلامى به سبب این ویژگى‏نیست; بلکه این برترى و عظمت‏به انجام دادن این دو وظیفه بستگى‏دارد; وقتى مردم مسلمان به ایمان خویش پایبند باشند و امر به‏معروف کنند،(به این دو شرط)برترین امتهایند و گرنه با عدم شرط،مشروط هم منعدم خواهد بود.
شاید بتوان گفت: بیان این آیه نوعى اخبار غیبى است. امتهاى‏دیگر امر به معروف و نهى از منکر داشتند ولى به شهادت قرآن آن‏را ترک کردند و دچار تحریف و عذاب شدند; ولى امت اسلامى برترین‏امتها است; زیرا این فریضه در آن استوارتر و پابرجاتر خواهدبود و از انحراف و تحریف مصون خواهد ماند; یعنى این امت در اصل‏تشریع امر به معروف و نهى از منکر با دیگر امتها مساوى است ولى‏در عمل به آن ثابت‏تر و استوارتر است.
معصومان نیز ملاک خیر و برترى را در امر به معروف و نهى ازمنکر شمرده‏اند; براى مثال در تفسیر قرطبى مى‏خوانیم:
جاء رجل الى النبى(ص)و هو على المنبر فقال: من خیرالناس قال:
آمرهم بالمعروف و آنها هم عن المنکر و اتقاهم لله و اوصلهم‏لرحمه
پیامبر اکرم(ص)بر منبر نشسته بود. مردى به محضرش آمد وپرسید: برترین مردم کیست؟ حضرت فرمود: آن که بیش از دیگران امربه معروف و نهى از منکر کند، از خدا بیشتر بترسد و با خویشانش‏بیشتر رابطه داشته باشد.
3- راه نجات از زیانکارى
قرآن در سوره عصر با شدت تمام(ان، الف و لام استغراق و لام‏تاکید)و با سوگند(والعصر)همه انسانها را زیانکار معرفى مى‏کندمگر کسانى که داراى ویژگیهاى زیر باشند:
1- ایمان.
2- عمل صالح.
3- سفارش به حق و صبر.
گویا این آیات به یک ویژگى انسانى اشاره دارد. خطر گمراهى وانحراف همواره انسان را تهدید مى‏کند و عوامل درونى و بیرونى اورا به انحراف و تباهى فرا مى‏خواند. تنها راه نجات جامعه وافراد عبارت است از:
الف: علم به حق و باور کردن آن.
ب: عمل به حق.
ج: سفارش شدن پیوسته به حق و صبر.
معصومان نصرت الهى و عنایات او را در گرو امر به معروف و نهى‏از منکر دانسته‏اند. پیامبر اکرم(ص)فرمود:
یا ایها الناس ان الله یقول لکم مروا بالمعروف و انهوا عن‏المنکر قبل ان تدعوا فلا اجیب لکم و تسالون فلا اعطیکم وتستنصرون فلا انصرکم.
اى مردمان! خداوند به شما مى‏فرماید: به معروف امر و از منکرنهى کنید و الا قبل از آن که دعا کنید، اجابت نکنم و درخواست‏کنید، عنایت نکنم و از من یارى بخواهید، از یاریتان خوددارى‏ورزم.
4- جامعه برتر
(الذین ان مکنا هم فى الارض اقاموا الصلاه و اتوا الزکاه وامروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبه الامور.
آنان که چون در زمین قدرتشان بخشیدیم نماز را برپاى مى‏دارندو زکات مى‏پردازند و امر به معروف و نهى از منکر مى‏کنند و عاقبت‏همه کارها از آن خداوند است. این آیه براى جامعه نمونه قرآنى‏سه شرط ذکر کرده است:
1- رابطه با خالق(نماز).
2- رسیدگى به وضعیت اقتصادى یکدیگر(زکاه).
3- رسیدگى به وضعیت معنوى یکدیگر(امر به معروف و نهى ازمنکر).
به عبارت دیگر، براى رسیدن به جامعه برتر باید به سه نیاززیر توجه شود:
1- نیاز روحى به عبادت.
2- نیاز فقراى مادى به رسیدگى مادى.
3- نیاز فقراى معنوى به ارشاد و هدایت و امر به معروف و نهى‏از منکر.
در نگاه قرآن و امامان معصوم، جامعه‏اى که امر به معروف و نهى‏از منکر را ترک کند، گرفتار فساد، تباهى، و لعنت مى‏شود:
(لعن الذین کفروا من بنى اسرائیل... کانوا لایتناهون عن منکرفعلوه فلبئس ماکانوا یفعلون)
لعنت‏شدند آنان که کفر ورزیدند از بنى اسرائیل... آنان که‏چون کار زشتى انجام مى‏دادند، یکدیگر را نهى از منکر نمى‏کردند وچه زشت کارى انجام مى‏دادند.
در ذیل این آیه از امام صادق(ع)چنین روایت‏شده است:
اما انهم لم یکونوا یدخلون مداخلهم و لا یجلسون مجالسهم ولکن‏کانوا اذا لقوهم ضحکوا فى وجوههم و آنسوابهم.
همانا آنان در راههایى که آنها(گنهکاران) مى‏پیمودند داخل‏نمى‏شدند(در گناه با آنان همراه نبودند)و در جلسات آنان شرکت‏نمى‏کردند ولى چون با آنان ملاقات مى‏کردند، به روى آنان تبسم‏کرده و با آنان انس مى‏گرفتند.
امام باقر(ع)مى‏فرماید:
بئس القوم قوم یعیبون الامر بالمعروف و النهى عن المنکر.
چه زشت مردمى‏اند آنان که بر امر به معروف و نهى از منکر عیب‏مى‏گیرند و آن را ناپسند مى‏شمارند.
امام صادق(ع)مى‏فرماید: ویل لقوم لایدینون الله بالامر بالمعروف‏و النهى عن المنکر.
واى بر مردمى که خداى را با امر به معروف و نهى از منکراطاعت نمى‏کنند!
ما قدست امه لم یوخذ لضعیفها من قویها غیر متعتع.
هرگز مقدس نیست امتى که بى هیچ لکنت زبانى حق ضعیف را از قوى‏باز پس نستاند.
اهداف و آثار
همه واجبات، اهداف و مصالحى دارند که به واسطه آن مصلحت‏ها واهداف واجب شده‏اند. این مصالح گاه آشکار است و گاه پنهان. هدف‏امر به معروف و نهى از منکر بسیار آشکار است. لفظ و عنوان این‏واجب نشان مى‏دهد که هدف آن واداشتن مردم به ارزشهاى الهى وبازداشتن آنها از محرمات و مناهى خداوند است; به دیگر عبارت،پاکسازى فرد و جامعه از ناشایستگى‏ها و آراستن به نیکى‏ها هدف‏نهایى امر به معروف و نهى از منکر است.