بررسی سبک و شیوه عبدالباسط در قرائت قرآن (قسمت سوم و پایانی)

القاء معانی با صوت و لحن
در دو قسمت پیشین از صوت و لحن عبدالباسط،بسیار سخن گفتیم امّا این را هم باید بگویم که صوت و لحن زیبا و عالی هنگامی ارزش دارد و به کار می‌آید که در خدمت القاء بهتر مفاهیم و معانی قرآنی به مستمعین قرار گیرد و گرنه،نه تنها صوت و لحن زیبا در قرائت قرآن یک ارزش به شمار نمی‌آید بلکه جنبه منفی پیدا می‌کند و چونان حجاب ضخیمی،مانع از قرار گرفتن مستمعین در مسیر فهم مضامین عالیه آیات الهی می‌گردد.اینجاست که به جای آنکه توجه شنوندگان بیشتر به معنای آیات جلب شود به آوازه خوانی و هنرنمایی قاری جلب می‌شود.و به جای آن که صوت و لحن در خدمت آیات نورانی وحی قرار گیرد گویا این قرآن است که ابزاری شده برای خودنمایی یک خواننده.امّا عبدالباسط با آن معنویت و خلوصی که در تلاوت قرآن دارد کسی است که تمام استادی،هنر و نبوغش را به خدمت قرآن در آورده و تمام تلاشش را به خرج می‌دهد تا در اکثر قرائت‌هایش با انتخاب آهنگی متناسب با معنای آیه،هر چه بهتر و بیشتر،کلام پروردگار را در دل و جان مستمعین،نقش ببندد.
در این زمینه بد نیست نظر متفکر شهید،استاد مرتضی مطهری را هم یادآور شویم:
«… حالا واقعاً زیبایی قرآن را حس می‌کنم،مخصوصاً وقتی که با آهنگ لطیف و زیبایی خوانده شود.این قرآن‌های عبدالباسط،بعضی از قرائت‌هایی که کرده است،البته من همه را گوش نکرده‌ام،بعضی قسمت‌ها که مخصوصاً آهنگی انتخاب کرده با موضوعی که در آن آیه است تناسب دارد،تأثیرش عجیب است مثل آیه «یا ایتها النفس المطمئنّه» یا سوره «إذا الشمس کوّرت».غالباً هر چه خوانده این جور است.سوره «اذا الشمس کورت» را با آهنگی متناسب با معنی آن خوانده است».1
شهید مطهری در جای دیگری می‌گوید:«[قرائت] قرآن عبدالباسط چرا این قدر در تمام کشورهای اسلامی توسعه پیدا کرده است؟ برای اینکه عبدالباسط با صد و آهنگ عالی و با دانستن انواع قرائت‌ها و آهنگ‌ها و شناختن اینکه هر سوره‌ای را با چه آهنگی باید خواند،می‌خواند:فرض کنید خواندن سوره «شمس» یا «و الضحی» با چه آهنگی مناسب است».2
تجوید،اختلاف قراءات و وقف و ابتدا
حال که بحمدالله از مباحث صوت و لحنی درباره قرائت و سبک عبدالباسط فراغت یافتیم خوب است اشاره‌ای هم به «تجوید»،«اختلاف قراءات» و «وقف و ابتدا» در قرائت او بکنیم.وی علاوه بر حفظ قرآن در 10 سالگی،تجوید و اختلاف قراءات را هم در آغاز نوجوانی فرا گرفت بدین ترتیب که قرائت‌های هفتگانه را تا 12 سالگی و بقیه قرائت‌ها را تا2 سال بعد آموخت یعنی در 14سالگی قرائت‌های ده گانه (قراءات عشره) را به خوبی آموخته بود.
عبدالباسط در بسیاری از قرائت‌هایش علاوه بر خواندن قرآن طبق روایت حفص از عاصم،قرآن را به روایت‌ها و قرائت‌های دیگر نیز خوانده است.و به گفته آقای صداقت علی ـ از شاگردان عبدالباسط در کشور پاکستان ـ استاد عبدالباسط طی سفری که به کشور پاکستان داشته،تمام قرآن را به روایت «ورش» تلاوت کرده است.
در زمینه قواعد تجوید و رعایت مخارج،صفات و احکام حروف،عبدالباسط از دقیق‌ترین قرّاء،مصری محسوب می‌شود تا آنجا که می‌توان گفت او از «تقوای تجویدی» برخوردار بود.
او مانند برخی قاریان نبود که به جهات گوناگون و از جمله به جهت زیباتر شدن آهنگ و خوشامد مستمع،تجوید را زیر پا می‌گذارند.بلکه کاملاً به تجوید و اجرای دقیق قوانین آن پایبند و مقید بود.
همین دقت درباره انتخاب محل وقف و ابتدا نیز مشهور است و در اکثر موارد از وقف و ابتدای خوبی برخوردار است.پیشتر گفتیم یکی از عوامل مهمّی که بر بهتر رعایت کردن قواعد «تجوید» و «وقف و ابتدا» تأثیر به سزایی دارد نفس طولانی است.و عبدالباسط از این موهبت الهی برخوردار بود و از آن به خوبی در جهت اجرای قواعد و قوانین علمی قرائت بهره‌می برد.
تقلید از سبک عبدالباسط
اساتید قرائت قرآن برای یادگیری قرائت،معمولاً به مبتدیان ـ که عموماً کودک و نوجوان هستند ـ سفارش می‌کنند قرائت‌های استاد عبدالباسط را گوش دهند و از آن تقلید نمایند.این سفارش دلایل متعددی دارد که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:
1.نخستین دلیل،صدای نازک اوست که تقلید از قرائت وی را برای کودکان و نوجوانان که قاعدتاً دارای صدای نازکی هستند،آسان‌تر می‌سازد.بر همین اساس،کسانی که در سنین بالاتر قرار دارند و در عین حال از صدای نازکی برخوردارند نیز می‌توانند از سبک وی تقلید نمایند.
2.دلیل دیگر،سبک جذّاب عبدالباسط است.این سبک با زیبایی و دلنشینی کم نظیری که دارد به راحتی می‌تواند مبتدیان و به ویژه کودکان و نوجوانان علاقمند به یادگیری قرائت قرآن را جذب نماید.این در حالی است که برخی سبک‌ها تنها می‌تواند برای قاریان با سابقه که بر بسیاری از نکات فنّی توجه می‌کنند،جذابیت داشته باشد و مبتدیان و به ویژه افراد کم سن و سال،هیچ لذتی از آن قرائت‌ها و سبک‌ها نمی‌برند.
3.دلیل مهمّ دیگر،رعایت دقیق قواعد تجوید به وسیله اوست.نوآموز با استماع قرائت‌های عبدالباسط و تقلید از وی از همان آغاز با اجرای صحیح و دقیق قواعد تجویدی آشنا می‌شود و در این جهت از وی الگو می‌گیرد.
قرآن آموز از همان ابتدای کار،این نکته را به صورتی ناخودآگاه از عبدالباسط فرا می‌گیرد.که برای داشتن قرائتی زیبا و مورد پسند،لازم نیست نسبت به پیاده نمودن قواعد تجوید،سهل انگاری نماییم و آنها را درست و کامل اجرا نکنیم.
در پایان این نکته را متذکر می‌شویم که اینکه گفتیم اساتید برای آغاز راه،تقلید از عبدالباسط را توصیه می‌کنند بدین معنا نیست که این سبک به درد قوی‌تر نمی‌خورد و قاریان پخته و کارکشته از این سبک بهره‌مند نمی‌شوند بلکه قاریان بزرگ در ایران و کشورهای مختلف وجود دارند که کاملاً و یا تا حدودی به تقلید و تحت تأثیر قرائت و سبک استاد عبدالباسط می‌خوانند که از جمله آنها در ایران آقایان حسن رضائیان و کریم منصوری می‌باشند.آن چه مهم است این است که سبک عبدالباسط این ویژگی را دارد که علاوه بر آن که قاریان ممتاز و کارکرده می‌توانند از آن استفاده کنند برای مبتدیان نیز بسیار مفید و مناسب است.
1.نبوت،ص 236.
2.حماسه حسینی،ج 1، ص 224.