قوم سبأ و سد مآرب

«فأعرضوا،فأرسلنا علیهم سیل العرم …؛قوم سبأ از خدا و نعمات الهی روی گرداندند،ما هم سیلی سخت و ویرانگر بر [سدّ عظیم] فرستادیم…».(سوره سبا،آیه 16)
در روزگاران پیش؛قوم «سبأ» در سرزمین یمن زندگی می‌کردند.آنها شهر و دیار بسیار زیبایی داشتند.
سرزمین یمن مانند سایر نقاط عربستان فاقد نهر است و در موسم باران سیل‌های فراوان به راه می‌افتند و پس از خرابی بسیار،در ریگزارها فرو می‌روند و چون فصل باران تمام می‌شود مردم دچار خشکی و بی‌آبی می‌گردند.
از این رو مردم سبأ به فکر ساختن سدی افتادند تا سیلاب‌های کوهستان را در مخزن‌های بزرگ و محکم ذخیره کنند و از آن همه خسارت و ویرانی جلوگیری کنند.
قوم سبأ،سد بزرگ و تاریخی معروف به سدّ مآرّب یا سدّ عرم ر ساختند.مردم این دیار در کشاورزی مهارت فوق العاده‌ای داشتند و با ساختن این سدّ،آب‌ها را ذخیره نموده و باغ‌ها و بوستان‌ها و زمین‌های سرسبزی را به وجود آوردند.«سدّ مآرب مشتمل بر دقایق فنی مهم و شاهکارهای مهندسی بسیار است.باستان شناسان دو نقش کشف کرده‌اند که در یکی،نام یک پدر و پسر از پادشاهان سبأ را ذکر کرده که در قرن هشتم قبل از میلاد می‌زیسته‌اند،و بنای سدّ مآرب به آن دو نسبت داده شده است».1
برخی از مورخین اسلامی مانند:اصفهانی؛تاریخ انهدام سدّ را 400 سال قبل از اسلام و برخی مانند یاقوت آن را در حدود قرن ششم میلادی،کمی قبل از ظهور اسلام و از نظر برخی مانند:ابن خلدون در قرن پنجم میلادی ذکر کرده‌اند».2
علت ویرانی سدّ مآرب در قرآن:
«لقد کان لسباء مسکنهم آیة…».(سوره سبأ،آیه 15)
«فأعرضوا فأرسلنا علیهم سیل العرم…».(سوره سبأ،آیه 16)
قرآن علت ویرانی سدّ مآرب را پس از احداث باغستان‌ها و وفور نعمت و امنیت،اعراض و رویگردانی از خدا و ناسپاسی در برابر نعمات الهی،شهوت،عیاشی،اختلاف و تفرقه،ذکر می‌کند.
«خداوند نیز آنان را مورد غضب قرار داد و سیل عرم را به ویرانی سدّ عظیم مآرب فرستاد و سرانجام آن همه بوستان های پر نعمتشان به صحرایی سوزان تبدیل گشت.و از آن همه درختان جز چند درخت سدر و شوره‌گز باقی نماند».(سوره سبأ،آیه 16)
این کیفر کفران آنها بود؛چرا که خداوند با لطف و مرحمتی که نسبت به بندگانش دارد؛تا کسی کفران نعمت،نکند،مجازاتش نخواهد کرد!«ذلک جزیناهم بما کفروا و هل نجازی الاّ الکفور».(سوره سبأ،آیه 17)
سیل مآرب یا سیل عرم!
سیل ناشی از شکستن سدّ مآرب که به سیل عرم معروف است،و در قرآن کریم سوره سبا آیه 16 ذکر آن آمده است،در تفاسیر،عرم را به معنی موش‌هایی که سد را سوراخ کرده‌اند،ذکر نموده‌اند.
به موجب تفاسیر،این سدّ را بلقیس،ملکه سبأ،در میان دو کوه از سنگ و قیر ساخته بود،و در آن شکاف‌هایی تعبیه کرده بود که آب به مقدار احتیاج مردم از آن بیرون می‌ریخت،از این رو بلاد سبأ از حاصلخیزترین و باصفاترین بلاد عربستان شد،ولی چون مردم ناسپاسی کردند،و سخنان پیامبران خود را نشنیدند،خداوند موش‌هایی بفرستاد که آن سدّ را سوراخ کردند و در نتیجه سدّ،در هم ریخت،و سیل همه باغ‌ها و زراعت‌ها را از میان برد و مردم سبأ در نتیجه خشکی به جاهای دیگر مهاجرت کردند.3
دهستان مآرب،امروزه در شمال شرقی شهر صنعا،پایتخت کشور یمن واقع شده است.
«و إذا أردنا أن نهلک قریة أمرنا مترفیها ففسقوا فیها فحقّ علیها القول فدمّرنها تدمیراً؛و آن گاه که ما اراده کنیم مجتمعی را هلاک سازیم،خوش گذرانان آنها را امر می‌کنیم پس وقتی آنها در آن جمع فاسق گشتند پس بر آنها عذاب ثابت شد پس آنها را در هم کوبیدیم».(سوره اسراء،آیه 16)
1.باستان شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن ـ عبدالکریم بی‌آزار شیرازی نشر فرهنگ اسلامی ـ تهران ـ ص 332.
2.تفسیر الجواهر ـ طنطاوی، ج 16، صص:176 ـ 177.
3.دایرة المعارف فارسی،به سرپرستی غلامحسین مصاحب،تهران،حبیبی، ج 3، صص:2571 ـ 2572.