پژوهشى درباره تاریخ شمسى عاشورا (مقاله پژوهشی حوزه)

تاریخ رسمى اسلام، بر پایه گردش ماه استوار است که در اصطلاح تاریخ هجرى قمرى نامیده مى شود. رویدادهاى تاریخى، برنامه هاى عبادى، قراردادهاى حقوقى و... با این تاریخ محاسبه مى شود.
اما از دیرباز، تاریخ ایران زمین بر میزان گردش خورشید پایه گذارى شده است. و چون گردش و چرخش کره زمین به دور خورشید از ثبات بیشترى برخوردار است امروزه استوارترین تاریخ ها را بر پایه گردش خورشید (در واقع زمین) محاسبه مى کنند.
از ره گذر پژوهش در تطبیق تاریخ هجرى قمرى بر تاریخ هجرى شمسى و بالعکس، نکته هاى زیبا، جالب و دل نشینى فراهم مى آید که در خور اندیشه است.
نوشته حاضر، این هدف را تعقیب مى کند که زاد روز حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام)و شهادت آن سرور را از دیدگاه محاسبات شمسى بکاود. تاریخ شهادت امام حسین(علیه السلام)طبق ماه هاى شمسى، از دو راه قابل بررسى است: 1. از راه زیج، 2. با روش ریاضى و بدون مراجعه به جدول زیج; یعنى از طریق محاسبه از آغاز مبدأ سال اول هجرى تا روز عاشورا. در نتیجه مى توان چنین اظهارنظر کرد که روز عاشوراى سال شصت و یکم هجرى، برابر با روز دوشنبه بیستم مهرماه سال پنجاه و نه شمسى (20/7/59) بوده است.
سال شمسى
در سال شمسى که هم اینک در زمان ما رایج است هر یک از شش برج اول سال، یعنى فروردین، اردى بهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور، سى و یک روز به حساب مى آید. دلیل آن این است که مدار زمین بیضى شکل است; یعنى زمین در مدارهاى برج هاى شمالى (حمل، ثور، جوزم، سرطان، اسد و سنبله) هفت روز بیشتر از برج هاى جنوبى طىّ مسیر مى کند. بر این اساس، زمین از نقطه اعتدال بهارى (اول فروردین) جمعاً یک صد و هشتاد و هفت روز، مدار نیم کره شمالى را مى پیماید تا به نقطه اعتدال پاییزى (اول مهر) برسد. این در حالى است که هر یک از پنج برج دیگر، یعنى مهر، آبان، آذر، دى و بهمن را در سى روز طى مى کند. اما منجّمان، اسفند (برج دوازدهم) را 29 روز به حساب مى آورند و هرگاه کبیسه باشد سى روز مى شمارند.
مقدار یک سال شمسى بنا بر زیج بهادرى برابر است با 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 40 ثانیه و 6 ثالثه و 10 رابعه. این مقدار، برابر است با 2422/365 روز که ما در محاسبات خود این رقم را منظور داشته ایم.
مبدأ تاریخ هجرى شمسى به محاسبه نویسنده برابر است با روز جمعه، یک صد و هیجده (118) روز قبل از مبدأ سال اول «هجرى قمرى»; یعنى غرّه محرّم سال اول قمرى به امر وسط برابر است با روز پنج شنبه 26 تیر (26/4/1) شمسى، برابر با 17 ژوئیه 622 میلادىِ امروزه، زیرا تاریخ میلادى اصلاحات و نوسانات زیادى داشته است.
سال قمرى
سال قمرى از دوازده دور گردش ماه به اطراف زمین، تشکیل یافته است.
ماه هاى قمرى بر دو گونه اند: یکى قمرى وسطى، و دیگرى قمرى شرعى. ماه هاى قمرى وسطى آن است که منجّمان، ماه هاى فرد را سى روز و ماه هاى زوج را بیست و نه روز به حساب مى آورند. در این حساب، در مجموع سى سال، یازده (11) مرتبه ذى حجه را سى روز مى گیرند; یعنى در این سال ها کسر ماه ها به یازده روز مى رسد. از این رو منجّمان در زیج ها، جدول هاى سى ساله تنظیم مى کنند تا بتوان اول هر ماه را به راحتى به دست آورد.
اما در ماه هاى قمرىِ شرعى بناى امور بر پایه رؤیت هلال است; یعنى از رؤیت هلال تا رؤیت هلال دیگر یک ماه به حساب مى آید که از سى روز زیادتر نیست و از 29 روز کمتر نمى باشد، و ممکن است چهار ماه متوالى هر کدام سى روز و سه ماه متوالى هر کدام 29 روز رؤیت شود. علت این امر آن است که در محاسبه بر پایه رؤیت، لازم است تعدیلاتى استخراج شود، بر خلاف محاسبه به امر وسط که پایه محاسباتى زیج ها را تشکیل مى دهد.
هم چنین مقدار سال قمرى وسطى برابر است با 354 روز و هشت (8) ساعت و 48 دقیقه و 33 ثانیه، برابر با 3670/354 روز. طول متوسط هر ماه قمرى برابر است با 29 روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 3 ثانیه که منجّمان از دیرباز تاکنون این مقدار را در محاسبات به امر وسط منظور مى نمایند.
مبدأ سال قمرى، یعنى اول محرم سال یکم هجرى قمرى، برابر است با روز پنج شنبه بیست و ششم تیر (26/4/1) سال اول شمسى، زیرا از هر زمان، سال و ماه هاى قمرى را بر اساس رقم داده شده به حساب آوریم (مثلا یک سال قمرى را برابر 3670/354 روز به حساب آوریم) چنان خواهیم یافت که مبدأ سال اول قمرى (26/4/1) بوده است و چنان چه 118 روز به آن بیفزاییم به اول سال قمرى شمسى (1/1/1) خواهیم رسید.
تطبیق
رحلت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) بنا بر قول مشهور شیعه از زمان شیخ مفید(رحمه الله) به بعد،2 روز 28 صفر سال یازدهم هجرى قمرى بوده است. و مى دانیم اوّل محرم سال اول هجرى قمرى برابر است با 26/4/1 شمسى. بنابراین، از اول محرم سال اول تا 28 صفر سال یازدهم، برابر با سه هزار و شش صد و یک (3601) روز است که معادل ده سال قمرى و پنجاه و هشت روز، و برابر با 9 سال شمسى و سى صد و پانزده (315) روز است. بنابراین، چنان چه 9 سال و 315 روز را بر (25/4/1) بیفزاییم (زیرا 26/4/1 اول سال مى باشد) برابر مى شود با ششم خرداد سال یازدهم شمسى; یعنى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) روز 6/3/11 شمسى برابر با 28 صفر 11 هجرى رحلت فرموده است.
شاهد صحّت محاسبه
احمد بن ابى یعقوب (متوفاى 292 ق) مى نویسد که خوارزمى، منجّم مشهور گفته است: روزى که پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) رحلت فرمود، خورشید در درجه ششم جوزاء بود.3 و مى دانیم که درجه ششم جوزاء برابر است با روز ششم خرداد. غیر از این، شواهد دیگرى نیز در تاریخ موجود است که همگى بر صحت تطبیق مبدأ تاریخ قمرى بر روز 26/4/1 شمسى دلالت مى کند.
تاریخ تولّد امام حسین(علیه السلام)
اکثر مورّخان، زادروز امام حسین(علیه السلام) را روز سوم شعبان سال چهارم هجرى دانسته اند. این تاریخ، برابر است با یک هزار و دویست و هفتاد و سه (1273) روز پس از مبدأ هجرت، و در تطبیق با سال هاى شمسى برابر است با روز سه شنبه نوزدهم دى سال چهارم (19/10/4)، هم چنین برابر با 9 ژانویه 626 میلادى است.
ابن شهر آشوب روز تولد آن حضرت را سه شنبه یا پنج شنبه دانسته است.4
مدّت عمر امام حسین(علیه السلام)
چنان که گفتیم زادروز امام حسین(علیه السلام) 1273 روز پس از مبدأ هجرت است، اما روز شهادت آن سرور، دهم محرم سال 61 هجرى برابر با 21272 روز بعد از مبدأ هجرت است. بنابراین، طول عمر ایشان 19999 روز است; یعنى یک روز کمتر از بیست هزار روز. آن چه در پى مى آید پژوهشى است درباره شهادت آن حضرت که بر اساس زمان هاى یاد شده مى باشد.
تعیین روز عاشورا
نخست، دیدگاه هایى را که درباره عاشورا طرح شده، بیان مى کنیم و سپس نتیجه پژوهش خود را در معرض مطالعه خوانندگان ارجمند قرار مى دهیم.
دیدگاه ابوالفرج اصفهانى
ابوالفرج اصفهانى (متوفاى 356 ق) مى نویسد: حسین بن على(علیه السلام) روز جمعه دهم محرم سال 61 کشته شد... و گفته شده که روز شنبه به قتل رسید، اما آن چه ذکر کردیم (شهادت حضرت در روز جمعه) صحیح تر است. و آن چه عوام مى گویند که حسین(علیه السلام) روز دوشنبه کشته شد، باطل است، چون سخن بى سندى است. بنابراین، اوّل محرم سال 61 که حسین(علیه السلام) در آن کشته شد، روز چهارشنبه بوده است. ما این موضوع را با حساب هندى از سایر ذیج ها استخراج کردیم، از این رو، روز دهم محرم نمى تواند روز دوشنبه بوده باشد.5
دیدگاه ابن شهرآشوب
ابن شهرآشوب گفته است: امام حسین(علیه السلام) روز عاشورا که شنبه دهم محرم بود، قبل از زوال کشته شد. و گفته شده که روز جمعه بعد از نماز ظهر شهید شد. و روز دوشنبه نیز گفته شده است.6
تحقیق حاج فرهاد میرزا
مؤلف قمقام زخار گفته است در این که شهادت امام حسین(علیه السلام) روز عاشورا دهم محرم بوده، تمامى مورخان و محدثان فرقه هاى اسلام اتفاق نظر دارند. بنا به روایت مفید(قدس سره) که روز عاشورا روز جمعه سال 61 هجرى بوده، برابر با چهل و نه یزدگردى است که آفتاب در [برج] میزان [یعنى خورشید در برج مهر= اول فصل پاییز ]و مریخ و عطارد با وى [یعنى در برج مهر] زهره در [برج] سنبله [شهریور] و قمر در دلو [بهمن] و زحل در اسد، مشترى در جدى با رأس، طالع آن سال سرطان است... . و در موضع شمس که در کا درجه میزان بود، اختلافى نیست [یعنى اختلافى نیست که روز عاشورا برابر بوده است با 21 برج مهر=کا] چنان که استادان قدیم به زیجات، و منجمان عهد خاقان فتحعلى شاه قاجار به زیج جینک محمد شاه هندى که معمول به این زمان است به دقت تمام استخراج کرده اند... . ابتداى جنگ، دو ساعت از روز گذشته و انتهاى قتال به طالع دلو بود که هشت ساعت و نیم از روز رفته بود.7
دیدگاه محدث قمى
محدث قمى ضمن ارائه نقل هاى گوناگون در این باره، انطباق عاشورا را بر روز جمعه ترجیح داده است. وى ابتدا روایتى نقل کرده مبنى بر این که حضرت قائم(علیه السلام) روز شنبه، روز عاشورا خروج خواهد کرد، سپس با بیان حدیثى خاطرنشان ساخته است که حق تعالى روز جمعه اول ماه رمضان، نور را آفرید و ظلمت را در روز چهارشنبه، روز عاشورا خلق کرد.8
او هم چنین مى نویسد: حسین(علیه السلام) روز جمعه، دهم محرم سال شصت و یک از هجرت پس از نماز ظهر شهید شد. وى 58 سال داشت. و بنا بر قول دیگر، روز شنبه یا دوشنبه شهید شده، ولى درست تر همان جمعه است.
محدث قمى در ادامه، به نقل از شیخ مفید آورده است: «عمرسعد صبح آن روز (روز عاشورا) که روز جمعه بود، و گفته اند که شنبه بود...».9 اما محدث قمى در ادامه، این چنین اظهار مى کند: «... و طبق خبر گذشته [روز عاشورا] تحقیقاً جمعه بوده است.» سپس مجدّداً از شیخ مفید تاریخ ورود امام حسین(علیه السلام) را به کربلا روز پنج شنبه، دوم محرم سال 61 نقل کرده است.10 و در ادامه، به نقل از تذکرة الخواص سبط ابن جوزى، شهادت حضرت را روز جمعه میان نماز ظهر و عصر نقل کرده است، گرچه در ادامه قول به روز شنبه را نیز آورده است.11
دیدگاه علامه شعرانى
علامه شعرانى پس از ترجمه سخن فوق (حسین(علیه السلام) روز جمعه، دهم محرم سال شصت و یک از هجرت پس از نماز ظهر شهید شد.) چنین نظر داده است: «ابوجعفر کلینى در کافى و شیخ طوسى در تهذیب روز عاشورا را دوشنبه گفته اند در سال 61 هجرت، و شیخ در آخر کتاب الصوم در باب صوم عاشورا در حدیث محمد بن عیسى بن عبید از برادرش از حضرت رضا(علیه السلام) روایت کرده است و ما محل حاجت را نقل مى کنیم، فرمود: روز دوشنبه روزى است که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در آن روز رحلت فرمود و مصیبت به آل محمد(صلى الله علیه وآله) نرسید مگر روز دوشنبه، پس ما آن را نامبارک شمردیم و دشمنان ما بدان تبرّک جستند و شیخ طوسى جمعه و شنبه را نسبت به قول داده است. پس شکى در دوشنبه نیست».
محدث قمى هرچند جمعه را به عنوان روز عاشورا انتخاب کرد با وجود این، روایتى را نقل مى کند که روز عاشورا را دوشنبه دانسته است. وى نوشته است: زینب(علیها السلام)فرمود: «وامحمداه دختران تو اسیرند و فرزندان تو کشته، باد صبا بر آنان خاک مى پراند، این حسین است که از قفا سر بریده است، عمامه و ردا ربوده، بِاَبى من عسکره یوم الإثنین نهباً; پدرم فداى آن کسى باد که روز دوشنبه سپاهش تاراج شد».12
علاّمه شعرانى پس از ترجمه سخن حضرت زینب(علیها السلام) در پاورقى این چنین یادآور شده است:
«در این حدیث، عاشورا صریحاً دوشنبه است و هنگام ترجمه این کتاب [نفس المهموم ]مقاتل الطالبیین را ندیده بودم، وقت طبع اتفاقاً بدان برخوردم و ملاحظه کردم شاهزاده اعتضاد السلطنه علیقلى میرزا در حاشیه کتاب بر ابوالفرج که گوید عاشورا جمعه بود، اعتراض کرده است که اول محرم سال 61 هجرى در هیچ زیجى چهارشنبه نیست، و زیج ها در امثال این امور اختلاف ندارند، بلکه غرّه محرم سال شصتم چهارشنبه است [نه غره محرم سال شصت و یک].
و این بنده مترجم این کتاب [نفس المهموم] هم در زیج هندى دیدم اول محرم سال 61 روز یکشنبه است و عاشورا سه شنبه مى شود و لیکن حساب زیجات بر حسب امر وسط است نه رؤیت حقیقى، چنان که در همان زیج صریحاً مرقوم است، و شاید رؤیت یکى دو روز با حساب زیج که به امر وسط استخراج شده است فرق داشته باشد. پس آن که گوید عاشورا دوشنبه بود، مانند کلینى و طوسى قولش به صحت نزدیک تر است، چون ممکن است رؤیت هلالِ اول محرم، شنبه باشد; یک روز پیش از حساب زیج، و عاشورا دوشنبه. و عوام اهل عراق که در زمان ابوالفرج مى گفتند دوشنبه بود، دهان به دهان از پدران خود شنیده بودند و صحیح بود، و فاصله زمان ابوالفرج از مقتل امام(علیه السلام) قریب دویست و پنجاه سال است. و هم این بنده چند واقعه را از آن سنوات که مورخان معین کردند چند شنبه بود حساب کردم، مانند روز فوت معاویه که در پنج شنبه، پانزدهم رجب سنه شصتم گفته اند، دیدم با زیج، یک روز اختلاف داشت. و شهادت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را در سال چهلم هم چنین دیدم، و در این سال 1369 که تاریخ طبع این کتاب [دمع السجوم] است اول محرم به رؤیت دوشنبه است و به حساب زیج، یک شنبه است و یک روز اختلاف است. و ناسخ التواریخ گوید: واقعه فاجعه در سال شصتم بود براى این که در این سال، دهم محرم، جمعه بود و لیکن این طریق ترجیح خطاست، زیرا که نباید تصحیح روز در روایت آحاد، خبر متواتر را در سال رد کرد، و براى اهل تاریخ روز بیشتر شبهه مى شود تا سال، چنان که اکنون اکثر مطّلعین مى دانند مظفّرالدین شاه در 1324 از دنیا رفت و هیچ کس نمى داند چند شنبه بود مگر به مراجعه. و این تحقیق از خواصّ این کتاب است فاعرف قدره».13
شاهد دیگر بر نظر علامه شعرانى
محدث قمى(رحمه الله) در فصل ورود اهل بیت(علیه السلام) به شام و به نقل از کامل بهایى نوشته است: «و این روز [روز ورود اهل بیت(علیه السلام) به شام] روز چهارشنبه 16 ربیع الاوّل بود».14
علامه شعرانى به عنوان مترجم گوید: «در این روایت، شانزدهم ربیع الأول چهارشنبه است، و این هم مؤید گفتار آن کسانى است که عاشورا را دوشنبه دانند، چون بر حسب زیج، روز اول ربیع الأول 61، چهارشنبه است، و پانزدهم نیز چهارشنبه و با این روایت، یک روز اختلاف دارد، براى اختلاف رؤیت و حساب، اما غرّه ربیع الأول سال 60 که ناسخ التواریخ برگزیده است، شنبه بود و شانزدهم هم یک شنبه مى شود».15
دیدگاه نویسنده
به اعتقاد نگارنده تاریخ شهادت امام حسین(علیه السلام) از دو راه قابل بررسى است:
اول: از طریق زیج. بنا به عقیده منجّمان عصر حاضر، زیج بهادر خانى تألیف مولا غلامحسین جونپورى شیرازى یکى از دقیق ترین زیج هاى جهان به شمار مى رود. این زیج، آغاز سال 61 هجرى را روز یک شنبه دانسته است،16 در نتیجه روز دهم محرم (عاشورا) سه شنبه خواهد بود، زیرا مبناى کار زیج، محاسبه به امر وسط است; یعنى ماه هاى فرد [1،3،5...] را سى (30) و ماه هاى زوج را 29 روز به حساب مى آورند و در هر دوره سى ساله، یازده(11) بار ذى حجه را سى روز (کبیسه) حساب مى کنند، و حال آن که به حسب رؤیت، این امکان وجود دارد که سه تا چهار ماه پشت سرهم 29 روز واقع شود. از این رو گاهى اول ماه به حسب رؤیت دست کم یک روز قبل از اول ماه به حسب امر وسط واقع مى شود; یعنى گاهى روز دوم ماه با روز اول جدول زیج منطبق مى گردد. پس از این جا مى توان حدس قوى داشت که روز عاشورا دوشنبه بوده است.
دوم: از راه ریاضى و بدون مراجعه به جدول زیج; یعنى از طریق محاسبه از آغاز مبدأ سال اول هجرى تا روز عاشورا که جمعاً بیست و یک هزار و دویست و هفتاد و دو (21272) روز است. اگر این عدد را بر رقم هفت (تعداد ایام هفته) تقسیم کنیم، 3038 هفته، خارج قسمت داریم، و رقم 6 به عنوان باقیمانده ایام خواهد بود و با توجه به این که مبدأ سال هجرى قمرى پنج شنبه است، روز عاشورا سه شنبه است و چون رؤیت را یک روز مقدم مى دانیم در نتیجه، روز عاشورا دوشنبه بوده است.
هم چنین اگر عدد یاد شده را (21272) بر سال ها و فصول شمسى تطبیق دهیم به امر وسط برابر مى شود با بیست و یکم مهر ماه سال پنجاه و نه (21/7/59) شمسى، و اگر یک روز رؤیت را جلوتر بدانیم با (20/7/59) بیستم برابر مى شود، در نتیجه مى توان چنین اظهار نظر کرد که روز عاشوراى سال شصت و یک هجرى برابر است با روز دوشنبه بیستم مهر ماه پنجاه و نه (20/7/59) شمسى، و جمله حضرت زینب(علیها السلام) که فرمود: «بابى من عسکره یوم الاثنین نهباً; پدرم فداى آن کسى باد که روز دوشنبه سپاهش تاراج شد» مى تواند شاهد خوبى بر این محاسبه باشد.
کتاب نامه
1. ابن جوزى، تذکرة الخواص، تقدیم سید محمد صادق بحر العلوم، تهران، مکتبة نینوى الحدیثة، [بى تا].
2. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، تحقیق یوسف البقاعى، [بى تا]، انتشارات ذوى القربى، 1379.
3. اصفهانى، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، چاپ دوم: قم، منشورات شریف رضى، 1374.
4. تارى، خلیل، «تأملى در تاریخ وفات پیامبر(صلى الله علیه وآله)»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال دوّم، ش5، 1380.
5. جونپورى شیرازى، مولى غلام حسین، زیج بهادر خانى، چاپ هند، 1254ق/1858م.
6. شعرانى، ابوالحسن، دمع السجوم (ترجمه نفس المهموم)، تهران، اسلامیه، 1374ق.
7. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد، تحقیق مؤسسة آل البیت(علیه السلام) لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت(علیه السلام)، 1413 ق.
8. قمى، شیخ عباس، سفینة البحار، چاپ دوم: تهران، دارالاسوة، 1416ق.
9. قمى، شیخ عباس، نفس المهموم (رموز الشهادة)، ترجمه محمد باقر کمره اى، تهران، اسلامیه، [بى تا].
10. معتمدالدولة، فرهاد میرزا، قمقام زخار و صمصام بتار، تهران، اسلامیة، 1377ق.
11. یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب، تاریخ یعقوبى، بیروت، دارصادر، [بى تا].

--------------------------------------------------------------------------------

1 محقق و مدرس هیئت و نجوم اسلامى
2- در این باره ر.ک: خلیل تارى، «تأملى در تاریخ وفات پیامبر9»، فصلنامه تاریخ اسلام، ص16ـ17.
3- «و قال الخوارزمى: کانت الشمس یوم توفّى رسول الله فى الجوزاء ست درجات...»، یعقوبى، تاریخ یعقوبى، ج2،ص113.
4- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج4،ص84.
5- ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبیین، ص84ـ85.
6- ابن شهرآشوب، همان، ج4، ص85.
7- فرهاد میرزا معتمدالدولة، قمقام زخار و صمصام بتّار، ص607 ـ608.
8- محدث قمى، سفینة البحار، ج6، ص267ـ268، ذیل «عاشورا».
9- شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص95: «و اَصبح عمر بن سعد فى ذلک الیوم و هو یوم الجمعة و قیل یوم السبت».
10- همان، ج2، ص84: «ثم نزل و ذلک یوم الخمیس و هو الیوم الثانى من المحرّم سنة احدى و ستین».
11- ابن جوزى، تذکرة الخواص، ص256 و ر.ک: محدث قمى، رموز الشهادة (ترجمه نفس المهموم)، ص170.
12- ابوالحسن شعرانى، دمع السجوم، ص202.
13- همان، ص202 ـ 203.
14- همان، ص242.
15- همان.
16- زیج بهادرى، ص52.