دلهای سنگی

ثُمَّ قَسَتْ قُلوبُکُم مِنْ بَعدِ ذلِکَ، فَهِی کَالحِجارةِ أوْ أشدُّ قَسْوةً، و إنَّ مِنَ الحِجارةِ لَما یتَفَجَّرُ مِنْهُ الأنهارِ، و إنَّ مِنْها لَما یشَقّقُ فَیخْرُجُ مِنْهُ الماءُ وَ إنَّ مِنْها لَما یهبِطُ مِنْ خَشْیةِ اللّهِ.‌(بقره،74)
دل‌هاتان چنان سخت گردید که گویی سنگ ـ کاش سنگ ـ که سخت تر از سنگ! پاره ای از صخره‌های سنگ می‌شکافد و چشمه‌ها از آن می‌جوشد و جوی‌ها به راه می‌افتد و مگر نه آن که بعضی از سنگ‌ها می‌شکافد و از روزن آن‌ها آب می‌چکد؟ و مگر نه آن که پاره‌ای از آن‌ها از سطوت الهی ـ از فراز آسمان و کوه ـ فرو می‌غلتد؟!
خداوند در این آیه، دل‌های گروهی از مردم را
در‌«قساوت‌و‌سختی»به‌سنگ‌تشبیه کرده و فرموده است: «دل‌هاشان چون سنگ است، بلکه سخت تر از سنگ».
در این جا مشبَّه،«دل»‌است و مشبَّه به،«سنگ»‌و وجه شباهت،‌«سختی و انعطاف ناپذیری».
مفردات آیه:
ج‌ـ «قلب صنوبری»؛ عضوی از اعضای مرکزی انسان و حیوان، تلمبه خانه‌ی خون و کارخانه‌ی حیات. از شگفتی‌های آفرینش است که به طور متوسّط در هر دقیقه 7 بار می‌زند و هر 30 ثانیه، تمام خون را در سراسر بدن به گردش درمی‌آورد و برمی‌گرداند. عضوی که همواره بیدار است و سرگرم کار. در دهه‌های اخیر، قلب مصنوعی به مبلغ 30 میلیون دلار به بازار آمد که تنها 6 روز کار کرد. در همین 6 روز نیز استفاده کننده از این وسیله، قدرت راه رفتن و حرکت نداشت! 1
منظور از «قلوب» در این آیه، عقل و دل است چنان که با تشبیه مناسبت دارد نه قلب صنوبری.
2ـ‌قساوت:درلغت به معنی‌غلظت وسختی است.
3ـ حجارة: به معنی سنگ است که در طبقه بندی اجسام به سخت و نرم، در گروه سخت جا‌می‌گیرد. سنگ در مقایسه با اشیای طبیعی هم چون کلوخ، گچ، آهک و چوب، سخت‌ترین و مقاوم ترین آن‌ها است. به همین دلیل، در گفت‌و‌گوهای عامیانه و ادبیات معاصر و قدیم، هر شیء سخت به سنگ تشبیه می‌شود.
4ـ‌دل: مرکز عشق، عاطفه و احساس و کانون محبّت و مهر است. دل به شدّت رقیق و نازک و نرم است که به اندک نسیمی، به صدا در می‌آید و تارهایش می‌لرزد. عمل دل «احساس» است؛ احساسی واکنش برانگیز، انتقالی و فراگیر، به گونه‌ای که دیگران نیز این احساس را درک می‌کنند و می‌بینند. دل، سریع به وجد می‌آید و سریع غمگین می‌شود، به راحتی عاشق می‌شود و به آسانی متنفّر. به زودی سر می‌سپرد و به زودی می‌گریزد؛ هم رام است و هم وحشی. چشمه سار عشق و عاطفه و احساس است و کوهسار خشم و کینه و نفرت.
5ـ عقل: نیروی اندیشه،جدا کننده‌ی انسان و حیوان و به تعبیر شریعت، «پیامبر درون» است. به گفته‌ی نویسنده‌ی «امثال قرآن» از «المعجم المفهرس»‌،واژه‌ی «قلب»‌132 بار در قرآن به معنی عقل و دل به کار رفته است.2
6ـ دل‌های سنگی: بعضی دل‌ها سنگی‌اند؛ یعنی سنگند نه دل، یا حتّی سخت تر از سنگ، خالی از هر تپش و ضربان و تهی از هر عاطفه و احساس، مرده و منجمد. باز صد رحمت به سنگ و کوه و چوب و جماد، سنگ‌های رفیق با آب و آبشار و چشمه و جوی، سنگ‌های قطره چکان و آبرسان، سنگ‌های فروتن و نرمی که دل سکّاکی‌ها را نرم کردند و عزم‌شان را جزم. زِهی بر کوه‌‌های مهربانی چون: جبل النور، جبل الرحمة، کوه ثور و غار ثور و کوه‌های خاشع و خائف از عظمت الهی همانند کوه طور و جبل سینا و چوب‌هایی چون اُستُن حنّانه.
اُسـتن حـنّّانه از هجـر رسـول
ناله می‌زد هم‌چو ارباب عقول
سلام بر سنگی که بر پیامبر سلام می‌داد و به نبوتش شهادت، و چوبی که عصای کلیم بود و افعی حامی موسی و سلام بر طور سینا و سنگ موسوی که 12 چشمه از آن جوشید: «فانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتی عَشْرةَ عَیناً». (اعراف،160)
قرآن به همه هشدار می‌دهد که دل می‌تواند هم دل باشد و هم سنگ، ولی باید دل باشد و نه سنگ. عقل باید عقل باشد نه سنگ، تا به اندیشه گراید، حق را از ناحق بازشناسد، حقایق هستی را ببیند و راه خوشبختی را در پیش گیرد.
قرآن و سرزنش قوم یهود
این آیه همانند دیگر آیات که در نکوهش قوم یهود نازل شده‌است، به سرزنش آنان می‌پردازد و آنان را آدم‌هایی با دل‌های سنگی و عقل‌های سنگی تر، تعبیر می‌کند؛ سنگواره‌هایی به شکل آدم با چشم و گوش سنگی که نه می‌دیدند، نه می‌شنیدند، نه می‌اندیشیدند، نه می‌ترسیدند، نه عشق می‌ورزیدند. البته راه می‌رفتند، می‌خوردند، حرف می‌زدند و می‌خندیدند…. این‌سنگواره‌های عصر اهرام، هرچه بیشتر معجزه می‌دیدند،کافرتر می‌شدند و مشرک‌تر.
بنی اسرائیل همواره با کارنامه‌ای سیاه به صحنه آمده است؛ لجوج، بهانه گیر، نژاد پرست، کینه توز، بی‌رحم و سنگدل، پیامبر کش و آدم کش، سرکش، ناسپاس، پیمان شکن، مزدور و وابسته، دشمن دیرین اسلام و مسلمانان از دیروز تا امروز، از اسرائیلیان عصر موسی گرفته تا صهیونیست‌های امروز.
دنیای‌بی عاطفه‌ی کنونی
گرچه بشر امروز در دانش و صنعت به پیشرفت‌های چشم‌گیری دست یافته، ولی از عواطف و احساسات تهی گردیده است. امروزه معیار ارزش در کشورهای صنعتی، پول و ثروت است و کالای محبّت، کمیاب و بی خریدار مانده است. آن جا هرگز از «جشن عاطفه‌ها» خبری نیست؛ در آن جا عاطفه‌ها مرده‌اند. بعضی‌ها، عاطفه را با دلار عوض می‌کنند. هیروشیما و ناکازاکی و حلبچه نیز در همین بازارها به فروش رفتند.
اسلام؛ دین مهر و عاطفه
امام باقر (ع) فرمود:
الدّینُ هُو الحُبُّ و الحُبُّ هُوَ الدّینُ.
دین، دوستی ودوستی، دین است.
امام صادق (ع) نیز فرمود:
مگر دین به جز دوستی است؟!3
روزی پیامبر خدا (ص)، نواده هایش حسن‌(ع) و حسین‌(ع) را می‌بوسید. فردی گفت: ای رسول خدا! در عمرم هیچ یک از ده فرزندم را نبوسیدم، شما کودکان را می‌بوسید؟! پیامبر‌(ص) فرمود:
ما عَلَی‌ أنْ نَزَعَ اللّهُ الرَحْمَةَ مِنْکَ. 4
من چه کنم که خدا، رحم را از دل تو کَنده‌است!
عوامل قساوت قلب
غفلت از یاد خدا و گناه از مهم‌ترین عوامل قساوت است. أمیرالمومنین علی‌(ع) فرمود:
ما جفَّت الدُّموع إلاّ لِقَسوة القَلب وما قَسَت القُلُوبُ إلاّ لکثرة الذُّنوب.
خشکی چشم به دلیل قساوت قلب است و قساوت قلب حاصل گناه‌های زیاد. 5
پیامبر‌(ص) فرموده‌است:
پرگویی جز یاد خدا نداشته باشید؛ زیرا پرگویی و غفلت از یاد حق، دل‌ها را سخت می‌سازد.6
قساوت دل در تفسیرهای عرفانی
این جماعت، قساوت قلب را به دلیل پرداختن بیش از اندازه به امور دنیوی و لذت‌های جسمانی می‌دانند. در نظر اینان، قلب‌ها چهار گونه اند:
1ـ دل‌های روشن به نور الهی (قلوب اهل اللّه).
2ـ دل‌های شکسته‌وخاشع(قلوب‌زهدپیشگان).
3ـ دل‌های سیراب از شهود و عرفان‌(قلوب علماء راسخین).
هم بود قلبی کزو آید برون
چشمه‌ها و نهرها از حد فزون
قلب دیگر هست قلب با خشوع
که کند بر حق به هر آنی رجوع
قلب دیگرباشد، ار دانی سخن
با تو آن معشوق جان گوید سخن
پاره پاره، چاک چاک از داغ عشق
هر دمی بر وی رسد ابلاغ عشق
می شکافد دم به دم از یاد دوست
جاری از وی هر دمی صد نهر وجوست
صفی علی‌شاه
1. مثال‌های زیبای قرآن،ناصر مکارم شیرازی، ص 64.
2.امثال قرآن، علی اصغر حکمت، ص 149.
3. میزان الحکمة، حدیث‌های 3097ـ‌3098.
4ـ مثال‌های زیبای قرآن، ص 78.
5ـ میزان الحکمة، حدیث 16699.
6. همان، حدیث 16702.