ارزش از یاد رفته«انتقاد» (1)

پیوند قرآن و نماز، یکی از نکات مورد تأکید مکتب آموزشی قرآن و اهل بیت(ع) است و نگاهی از دید آموزشی به آیات و احادیث مربوطه، نکات تربیتی ارزشمندی را به دست می‌دهد. پیوند بین قرآن و نماز راهی مطمئن برای راه یافتن قرآن به قلب جایگاه شایسته و بایسته آن است.
در کتاب«قرآن و روان شناسی»ذیل عنوان «مشارکت فعالانه» آمده است: برای یادگیری مهارتهای حرکتی لازم است، یادگیرنده به انجام عملی این مهارتها و تمرین آنها تا یادگیری کامل بپردازد. تمرین عملی نه تنها در یادگیری مهارتهای حرکتی مهم است، بلکه در یادگیری علوم نظری، رفتارهای اخلاقی، فضایل، ارزشها و آداب رفتار اجتماعی نیز اهمیت دارد، زیرا اگر انسان کاری را که می‌خواهد یاد بگیرد آن را خودش انجام دهد، بر سرعت، دقت و یادگیری خود کمک می‌کند. نتایج یکی از تحقیقات تجربی، این مسأله را روشن کرده است: افرادی که برخی از کلمات مقابل خود را می‌خواندند در حفظ آنها سریعتر و موفق‌تر از کسانی بودند که معلم ضمن خواندن، همان کلمات را برای آنان روی پرده به نمایش می‌گذاشت.1 نتیجه این آزمایش، اهمیت مشارکت فعالانه را در کار«یادگیری» نشان می‌دهد.
در قرآن نیز به اصل مشارکت فعّال عمل شده است. این مسأله از روشی که قرآن در خصوص تعلّم خصلتهای نفسانی پسندیده، اخلاق و عادتهای رفتاری برتر در پیش گرفته است، روشن می‌شود. این روش تنها در واقع همان آموزش مسلمانان از طریق تمرین عملی در انجام عبادتهای مختلفی است که قرآن، آنان را به ادای آن موظف ساخته است. و نماز مظهر یکی از همان مهمترین تجلی‌گاههای قرآن است که فرهنگ معانی قرآن کریم را در عمق روح و جان انسان جایگزین می‌کند، ما در این مقاله برآنیم تا ارتباط بین قرآن و نماز را در عناوینی چند بررسی کنیم:
نماز و قرآن هردو ذکراند
قرآن کریم،تعبیر «ذکر» ر برای مصون ماندن از تحریف و تغییر به کار برده است: «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون؛ بی‌تردید ما قرآن را به تدریج نازل کرده‌ایم و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود». (سوره حجر، آیه 9)
مرحوم علامه طباطبایی(ره) ذیل آیه مورد اشاره آورده‌اند که قرآن، خود را به اوصافی پاک و زیبا وصف می‌فرماید، چنانکه خود را«نور»،« هدایت کننده به سوی صراط مستقیم» و«هدایت کننده به سوی استوارترین روش و آیین» توصیف می‌کند. ما می‌بینیم گرچه قرآنی که در دست ماست هیچیک از مراتب هدایت را مهمل نگذارده، اما جامع‌ترین صفتی که قرآن کریم برای خود به کار برده«ذکر» بودن آن است. قرآن کریم برای مردم، مذکِّر(به یاد آورنده) خدای متعال است، از آن جهت که آیتی زنده، جاوید و دلالت کننده بر اوست، اسمای حسنی و صفات او را در آفرینش هستی وصف می‌کند و راههای سعادت، شقاوت، بهشت و دوزخ را تبیین می‌کند. قرآن در جمیع این موارد«ذکر اللّه» می‌باشد. جالب این که از نماز نیز تعبیر به ذکر شده است.
«اتلُ ما اُوحی الیکَ مِن الکِتابِ وَ اَقِمِ الصَّلوةَ اِنّ الصَّلوةَ تَنهی عَنِ الفَحشاء وَالمنکرِ وَ لَذِکرُ اللّهِ اَکبَرُ وَ اللّهُ یعلمُ ما تَصنَعُون؛ آنچه از کتاب آسمانی بر تو وحی ‌شده است بخوان و نماز را برپا دار که نماز از کار زشت و ناپسند باز می‌دارد، و قطعاً یاد خدا بالاتر است، و خدا می‌داند چه می‌کنید». (سوره عنکبوت، آیه 45)
از جمله پیام‌های این آیه، موارد زیر است:
تلاوت آنچه از کتاب وحی می‌شود و در دسترس قرار می‌گیرد.
اقامه نماز به این دلیل که نماز باز دارنده از زشتی و بدی‌هاست.
«ذکر اللّه» از همه چیز بالاتر و نتیجه بخش‌تر است.
خداوند به«صنعت» انسان‌ها در همه زمینه‌ها و از جمله در برخورد با موارد فوق آگاه است.
تلاوت قرآن و اقامه نماز که صفت ذکر، قدر جامع و حاصل آنهاست دارای ارتباطی اساسی با یکدیگرند.
قرائت قرآن قبل و بعد از نماز
قرائت قرآن قبل و بعد از نماز نیز داخل در همین باب است و این مسأله به نحوی در آیات قرآن مورد اشاره قرار گرفته است، از جمله:
«فاذا قضیتم الصلوة فاذکروا اللّه قیاما و قعودا و علی جنوبکم؛ و چون نماز را به جای آوردید، خدا را در همه حال ایستاده و نشسته و بر پهلو آرمیده، یاد کنید». (سوره نساء، آیه 103)
«فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل اللّه واذکروا اللّه کثیرا؛ سپس چون نماز گذارده شد، در زمین پراکنده شوید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید». ( سوره جمعه، آیه 10)
دو آیه فوق برگفتن «ذکر» بعد از نمازهای یومیه و جمعه تأکید دارند. مفهوم ذکر در این آیات عام است و تلاوت قرآن برترین مصداق آن.
نماز و قرائت قرآن
قرائت قرآن به عنوان یکی از اجزاء مهم نماز در خواندن حمد و سوره واجب شده است و طبق موازین فقهی، با توجه به حجم متغیر سوره‌ها قابل افزایش و کاهش است یعنی بعد از حمد می‌توان هر سوره‌ای را خواند. خصوصاً در نمازهای مستحبی که می‌توان هر مقدار از سوره دلخواه را بعد از حمد خواند.
مقدمات نماز مقدمه‌ای برای فهم قرآن
علاوه بر آنچه گذشت، نماز بهترین شعار اسلام و به تعبیر پیامبر اکرم(ص) عمود خیمه دین و عبادتی است حساس و دقیق که عالی‌ترین کمالات انسانی را به صورتی عملی در خود جای داده است. خضوع و خشوع در برابر خدا، تقید به طهارت ظاهر و باطن، وقت شناسی،تقید به خوردن و پوشیدن غذا و لباس از راه حلال، حضور در محضر الهی و یافتن حضور قلب، همه و همه تنها برخی از نکات مورد تأکید در فرهنگ انسان ساز نمازند. این موارد، گوش جان را برای شنیدن پیام الهی به برترین درجه آمادگی و استعداد می‌رسانند.
نماز شب و قرآن
دل شب، مناسب‌ترین ظرف زمانی برای عمل به این ارشادات ارزشمند با توجه به سکوت شبانگاهی وامکان دوری از پراکندگی خاطر است و این نکته در آیات متعددی از جمله آیات آغازین و پایانی سوره مزمّل دیده می‌شود: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. یا ایها المزمّل. قم اللّیل الا قلیلا. نصفه او انقص منه قلیلا. اوزد علیه و رتل القرآن ترتیلا؛ به نام خداوند رحمت‌گر مهربان. ای جامه به خویش فرو پیچیده. به پاخیز شب را مگر اندکی. نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه. یا بر آن بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان».(سوره مزمّل، آیات 1 4) هر یک از حالات دیگر، چندانکه به این مرحله نزدیکتر باشند، دارای آثاری دل‌پذیرتر خواهند بود. مداومت براین شرایط، قفل‌های دل را به روی آیات الهی خواهد گشود و قلب که مرکز فرماندهی بدن و مدیر و مدبر شؤون آن است به تدریج و به خواست خدا آیینه صورت جمال الهی خواهد گردید.
رابطه قرآن و نماز از دیدگاه روایات
در احادیث متعددی نیز بر ارتباط بین نماز و خواندن قرآن تأکید شده است و ائمه معصومین(ع) با بهره‌گیری از تعابیر« ثواب داشتن» و«افضل بودن» راهکارهای آموزشی را فرا روی مؤمنان قرار داده‌اند. به عنوان نمونه، امام باقر(ع) در حدیثی فرموده است:
هر که ایستاده در نماز قرآن بخواند، خداوند به ازای هر حرف، صد حسنه برای وی می‌نویسد و هر که قرآن را نشسته در نماز بخواند، خداوند به ازای هر حرف،‌پنجاه حسنه برای وی می‌نویسد و هر که آن را در غیر نماز خویش قرائت کند، خداوند به ازای هر حرف، ده حسنه برای وی خواهد نوشت.2
آنچه در این حدیث به وضوح قابل ملاحظه است، مراحل و درجه‌بندی‌های سه گانه‌ای است که در هر یک از آنها قرآن تلاوت می‌شود. همچنانکه خواهیم دید، فضیلت هر یک از این مراحل و مدارج بر دیگری، به جهت آمادگی انسان و خضوع و توجه وی در آنهاست. همچنین در این حدیث و احادیث متعدد دیگر، حالتی انعطاف پذیر و قابل انطباق با شرایط مختلف زمانی، مکانی و روحی انسان‌های گوناگون دیده می‌شود تا قرائت قرآن، بر حسب امکان در هیچ جایی از دست نهاده نشود.
1)نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روان شناسی، ترجمه عباس عرب، ستاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1369.
2) اصول کافی، ج 2، باب ثواب قراءة القرآن، ح 1.