دوره های ترتیل / قرائت محمد صدیق منشاوی

پرداختن به مسأله نوارهای ترتیلی در این نشریه به این امید صورت می‌گیرد که ضمن معرفی آنها به مخاطبان و یادآوری امتیازات و کاستی‌هایشان، گامی در راه حفظ و قرائت قرآن کریم برداشته شود. در این شماره به معرفی و بررسی دوره ترتیل قرآن کریم محمد صدیق منشاوی می‌پردازیم.
در سوره‌های فرقان و مزّمل آمده است که نزول قرآن به صورت «ترتیل» بوده و قرائت این کتاب نیز باید به صورت ترتیل باشد.
چنان که فرموده: «…و رتّل القرآن ترتیلاً» (مزّمّل(73)، آیه 4)
«ترتیل» نامی است که در اصطلاح به یکی از چند نحوه قرائت قرآن گفته می‌شود و در کنار نام‌هایی چون: تحقیق، تدویر، تحدیر و حُدَیر، به کار می‌رود و به معنای: پیوسته، مستمر، واضح و نیکو خواندن قرآن است. اطلاق کلمه ترتیل به دوره‌های ضبط شده موجود، با مسامحه همراه است.
بدون شک یکی از معیارهای مهم در ارزیابی یک تلاوت، در نظر گرفتن خصوصیات قاری و میزان اثر پذیری وی از قاریان دیگر است، که ما نیز بدان خواهیم پرداخت.
یکی از دوره‌های بسیار مشهور قرائت ترتیبی قرآن، دوره‌ای است که شیخ محمد صدیق منشاوی آن را تلاوت کرده است.
محمد صدیق منشاوی، یکی از قرّاء کشور مصر است که سی سال پیش از دنیا رفته و از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. آنچه می‌توان در اینجا بدان اشاره کرد، این است که پدر او، «صدیق منشاوی» نیز قاری بوده و پدر و پسر از لحاظ زهد و تقوا و نیز وسیله قرار ندادن قرآن برای نیل به متاع دنیا، مشهور بوده‌اند و قرائت یا عدم قرائت خود را به میزان مبالغی که در ازای آن دریافت می‌کردند، منوط نمی‌ساختند و با‌لحاظ کردن برخی عوامل جغرافیایی، این نکته قابل توجّه است. برادر او، « محمود صدیق منشاوی» نیز قاری قرآن بوده و هم اکنون در قید حیات است. در مورد دوره‌ای ترتیبی که از محمّد صدیق منشاوی به جای مانده، باید گفت این دوره به حق ستودنی است و در نوع خود دارای امتیازاتی متعدد است:
صدای قاری در حد اعلای پختگی و آمیخته با متانت و رزانتی است که متناسب با شکوه خاص قرآن کریم است. به تصدیق تمامی صاحبنظران، صوت محمد صدیق منشاوی، جوهره‌ای از حزن را با خود دارد و ناخود آگاه، شنونده را تحت تأثیر قرار می‌دهد. وی در به کارگیری آهنگهای تلاوت، راه افراط نپیموده و این نغمات، هرگز برآیات پیشی نمی‌گیرند، به این معنا که شنونده ابتدا صوت قرآن را می‌شنود و سپس وجود برخی نغمه‌ها و آهنگها را احساس می‌کند. در حالی که این حالت، در تلاوت برخی قراء دیگر کاملاً برعکس و موجب پدید آمدن حالتی ناخوشایند است.
برجستگی دیگر دوره ترتیبی مرحوم محمد صدیق منشاوی، روش بسیار استادانه‌ای است که وی در وقف و ابتدا دارد. با اینکه منشاوی در قرائت «تحقیق» خود، بسیاری از اوقات، وقفهای مطلق و اواخر آیات را رعایت نمی‌کند، لکن در دوره ترتیبی، نه تنها از وقف برسر هیچ آیه‌ای (غیر از یک آیه) عدول نکرده است، بلکه می‌توان گفت وقفهای مطلقِ درون آیات را نیز به نحو احسن مورد توجه قرار داده و از آنها تخطی نکرده است.
گفتنی است که وقف مطلق در بسیاری از قرآنها با علامت «ط» نشان داده شده و سوگمندانه باید گفت: در برخی مصحفها که سالهای اخیر انتشار یافته و گاهی تیراژ بالایی نیز پیدا کرده، این علامت که از جمله یادگارهای سنت اسلامی است، حذف شده است. به عقیده برخی محققان، وقف مطلق، از زمان پیامبراکرم(ص) و در سایه ارشادات ایشان مانده و در تمامی رسم الخطهای قرآن، که در طول بیش از هزار سال تهیه شده‌اند، به چشم خوردن این علایم وقف، به همراه تواتر و همسانی کامل است و رعایت آنها کاملاً ضروری می‌باشد و از ارکان بسیار مهم تلاوت است که متأسفانه این جنبه نیز، همانند برخی جنبه‌های دیگر، گاهی مورد کم توجهی قرار گرفته است.
به هرحال، تنها آیه‌ای که استاد محمد صدیق منشاوی در دوره خود، برسرآن وقف نکرده، آیه 151 صافّات است که آن را به آیه152 متصل نموده است. آن هم به صورتی که یک بار آیه را به طور کامل می‌خواند و با وقف برسرآن، حد آن را مشخص می‌کند، سپس از اواسط آیه شروع کرده، آن را به آیه بعد (152) متصل می‌سازد، به این صورت:
ألا إنّهم من إفکهم لیقولون
من إفکهم لیقولون ولد اللّه وإنّهم لکاذبون
چنین چیزی در برخی دوره‌های ترتیبی دیگر هم مشاهده می‌شود و دلیل آن، احتراز از سخن کفرآمیز کسانی است که گفتند: ولد اللّه (خدا فرزندی به دنیا آورد). چون چنین سخنی آغاز آیه است، برخی از قاریان به آیه قبل باز می‌گردند، تا جمله همچنان حالت نقل قول داشته باشد.
اتصال این دو آیه به یکدیگر، اشکال چندانی را پدید نمی‌آورد، بلکه برخی دلایل تحقیقی عکس این حالت را نیز تأیید می‌کند که در اینجا از نقل آنها صرف نظر می‌کنیم.
از دیگر ویژگیهای دوره ترتیل استاد محمد صدیق منشاوی، قرائت برخی کلمات قرآنی به وجه دیگری است که توسط حفص از عاصم روایت گردیده است.
گفتنی است قرائت مشهور و معتبری که در ایران و بخش اعظم جهان اسلام وجود دارد، قرائتی است که حفص از عاصم روایت کرده و در نهایت به امیرمؤمنان علی(ع) و پیامبراکرم(ص) منتهی می‌شود.
در روایت حفص، قرائت برخی کلمات به دو وجه تجویز شده که وجه اول در مصحفهای ما آمده است، ولی منشاوی وجه دوم را قرائت می‌کند که در زیر به برخی از این نمونه‌ها اشاره می‌شود:
وجه اول: اللّه الّذی خلقَکم من ضَعْفٍ ثمَّ جَعَلَ من بعد ضَعْفٍ قوّة ثمَّ جعل من بعد قوّة ضَعْفاً وشیبةً.
وجه دوم: اللّه الّذی خلقکم من ضُعْفٍ ثمَّ جعل من بعد ضُعْفٍ قوّة ثمَّ جعل من بعد قوّة ضُعْفاً وشیبةً. (سوره روم، آیه54)
وجه اول: قل أراءیتم ما أنزل لکم من رزق فجعلتم منه حلالا وحراماً قل ءآللّه أذن لکم ام علی اللّه تفترون.
وجه دوم: قل أرءیتم ما انزل اللّه لکم من رزق فجعلتم منه حلالاً وحراماً قل ءاْللّه أذن لکم أمْ علی اللّه تفترون. (سوره یونس، آیه 59)
وجه اول: قل الحمدللّه وسلام علی عباده الّذین اصطفی ءآللّه خیر أمّا یشرکون.
وجه دوم: قل الحمدللّه وسلام علی عباده الّذین اصطفی ءاْللّه خیر أمّا یشرکون. (سوره نمل، آیه‌59)
به نظر می‌رسد چنانچه استاد منشاوی در موارد فوق نیز به روش معمول عمل می‌کرد و به مصداق روایتی که از معصوم(ع) رسیده: «إقرؤوا کما یقرء الناس؛ [قرآن را همان‌گونه که مردم می‌خوانند (به شیوه‌ای عرفی و پسندیده) بخوانید]»، به صواب نزدیک‌تر می‌بود.
با این حال، دوره ترتیبی استاد محمد صدیق منشاوی در نوع خود از بهترین‌هاست و با وجود گذشت زمانی طولانی برآن و تهیه و تکثیر دوره‌های متعدد، هنوز همانندی نیافته و جایگاه خود را حفظ کرده است. قطعاً چنانچه دوره‌های جدیدتر، خصوصاً در جمهوری اسلامی ایران، یعنی پایگاه تشیع پدید آیند که ضمن حفظ این محاسن، خوبیهای دیگری داشته باشند، ارجح خواهند بود و این محتاج همت جوانان عزیز و شاگردان مکتب قرآن است. و ما ذلک علی اللّه بعزیز.
1ـ نشریه پیام قرآن (دارالقرآن الکریم حضرت آیت اللّه العظمی گلپایگانی‌«ره») پیش شماره ص 67.
2ـ ماهنامه آیات 6/34.