بیوتات سلطنتی

خزانه های آنها جمع آوری می شد. در همین راستا، تشکیلات نسبتاً منظمی برای حفظ و نگهداری این گنجینه ها در این دربارها به وجود می آمد؛ که درون این تشکیلات، کارگاه هایی برای ساخت و پرداخت جواهرات تازه برپا می شد. در دوران صفویه، علاقه پادشاهان این سلسله به داشتن درباری باشکوه و عظیم موجب شده بود مجموعه ای از بهترین نفایس و جواهرات در دربار جمع آوری شود. در این دوره، تشکیلات منظمی برای حفظ، نگهداری، تهیه و ساخت جواهرات در دربار ایجاد شد که در منابع این دوره، اطلاعات ارزشمندی درباره عملکرد این تشکیلات و مناصب مرتبط با آن یافت می شود. در مقاله حاضر، تلاش شده است تا با مطالعه اسناد مجموعه توپقاپی سرای و منابع موجود، به بررسی تشکیلات اداری جواهرات سلطنتی و مناصب مرتبط با ساخت این مجموعه پرداخته شود. روش تحقیق در این مقاله، بر پایه مطالعات کتابخانه ای و تطبیق و تحلیل منابع موجود، به خصوص منابع اصلی است. در این تحقیق تاریخی، پس از جمع آوری اطلاعات لازم، به سازماندهی اطلاعات و تجزیه و تحلیل و سرانجام استنتاج آنها پرداخته شده است.

عنوان اموال دولتی اصطلاح تازه ای بود که پس از پایان استبداد صغیر و به منظور نظارت دقیق به تمامی اموال دولت ایران اعم از دستگاه سلطنت و دولت آن اطلاق شد. به عبارت دیگر، این اصطلاح برخلاف گذشته، اموال اختصاصی پادشاه را نیز در بر می گرفت. پیش از این، اصطلاح متداول برای این اموال واژه بیوتات سلطنتی بود. پس از این تغییرات، در مکاتبات رسمی از عنوان اموال دولتی استفاده می شد؛ اما عنوان ریشه دار بیوتات سلطنتی همچنان متداول بود. بیوتات مجموعه ای از واحدهای خدماتی دربار و مسئول رسیدگی به امور شخصی شاه بود که از دوره های پیش از سلسله قاجاریه نیز در دربارِ حکومت ها فعالیت می کردند و هر بخش از بیوتات متناسب با وظایف خود، اموالی در اختیار داشتند. دربار و بیوتات دوره قاجاریه که مسئول نگهداری اموال ارزشمند دربار بود، در کاخ گلستان قرار داشت و تشکیلات گذشته با تغییراتی نوین متناسب با نیازهای دوره قاجار شکل گرفتند. انتظام شکل گرفته در بیوتات از دوره مظفری به بعد نابسامان شد. در دوره احمدشاه نیز وضعیت اموال دولتی و نفیس کاخ گلستان و بیوتات نامناسب بود و صاحب جمعان مسئولیت خود را به درستی انجام نمی دادند و گاه خود جزو سارقین اموال دولتی بودند. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از اسناد تاریخی، وضعیت این اموال را در دوره احمدشاه بررسی کند و مشخص نماید اقدامات صورت گرفته توسط اهرم های نظارتی برای حفظ این اموال تا چه میزان موفقیت آمیز بوده است. روش تحقیق در پژوهش حاضر، کتابخانه ای و تطبیق و تحلیل منابع، به ویژه منابع اسنادی بوده است. در این تحقیق تاریخی، پس از جمع آوری اطلاعات لازم، به سازمان دهی اطلاعات و تجزیه وتحلیل آنها پرداخته شده است.

برات دیوانی، ابزار اصلی پرداخت های دولتی در دوران پیشامدرن (پیش از مشروطیت) ایران بود. این سند دیوانی انواع مختلفی داشت و مستوفیان به عنوان تنظیم کننده آن، هر برات را به منظور پرداختی مشخص صادر می کردند. عصر قاجار از نظر تنوع برات های دیوانی بسیار حائز اهمیت است، چرا که دست کم 50 نوع برات مختلف در منابع این دوره شناسایی شده است. در دو پرونده موجود در آرشیو ملی ایران، 22 برات با عنوان نان وجود دارد که در نوع خود منحصر به فرد هستند، چرا که تاکنون در منابع تاریخی هیچ اشاره ای به وجود این نوع برات دیوانی نشده است. در این مقاله تلاش خواهیم کرد در خلال سندشناسی و تحلیلِ محتوای این براتِ منحصربه فرد، به این پرسش پاسخ دهیم که در دوره قاجار نان دولتی به چه کسانی تعلق می گرفت و حکومت برای تخصیص نان از چه سازوکاری استفاده می کرده است. روش پژوهش در این مقاله مبتنی بر توصیف و تحلیل داده های اسنادی به ویژه اسناد بیوتات سلطنتی، وزرات پست و تلگراف و اسناد موسوم به دفاتر توجیهات عصر قاجاریه است. بر اساس یافته های این پژوهش، ساختار سندشناسی برات نان کاملاً شبیه به سایر برات های دیوانی است و شناخت این ساختار به پژوهشگر این امکان را می دهد که برات نان را به سهولت از بین سایر اسناد مالی شناسایی کند. همچنین، تحلیل محتوای برات ها نشان می دهد که نان دولتی به شماری از کارکنان بیوتات سلطنتی از جمله عملجات اندرونی و عملجات کارخانه تعلق می گرفته و حکومت قاجار با استفاده از برات هایی با عنوان تسلیم، جیره و نان، بین سال های 1254 و 1268 قمری، به این کارکنان به صورت مستمر نان داده است.