تشبیه و تنزیه (مقاله پژوهشی حوزه)

تشبیه در لغت به معناى مانند کردن و شبیه ساختن چیزى را به چیزى، یکسانى و مانندگى است، اسم فاعل آن مشبّه یعنى مانند کننده و شبیه سازنده است. و تنزیه خدا عبارت از منزّه دانستن ذات و صفات او از انسان‏گونه بودن و پرهیز و دورى از نسبت صفات ناپسند، بد و زشت به اوست.
تشبیه در اصطلاح کلام
تشبیه در علم کلام به این گونه است که ذات خدا و یا صفات او را به ذات و یا صفات انسان مانند سازند، بدین سان که مثلاً ذات خدا مانند افراد بشر داراى جسم، گوشت، خون، دست، پا، چشم، گوش و سایر اعضا دارد؛ او با بندگان مصافحه مى‏کند و او را مى‏توان دید؛ صفات خدا مانند صفات انسان ؛ علم و اراده او مانند علم و اراده انسان و کلام او از جنس حروف و اصوات است، بر این پایه عمل مزبور را تشبیه و تشبیه کنندگان را مشبهه نامیده‏اند.
در تاریخ علم کلام، مشبّهه به همه گروههایى که در توحید به تشبیه گراییده‏اند اعم از مجسّمه، غلاة، حلولیه، بیانیه و... اطلاق گشته است.(1)
تشبیه نزد یهود
تشبیهِ یهود از آن جهت بود که دیدند تورات پر از تشبیهاتى از این قبیل است:خدا صورت دارد؛ آشکارا سخن مى‏گوید؛ بر طور سینا پایین مى‏آید؛ از جایى به جاى دیگر منتقل مى‏شود؛ بر عرش استقرار دارد؛ در بالا مى‏توان او را دید؛ او از طور سینا آمده و در کوه ساعیر آشکار شده و در کوههاى فاران ظاهر گشته است. آنان گفتند خداوند چشمانش درد گرفت، ملائکه عیادتش کردند؛ او در طوفان نوح آن قدر گریست که چشم درد گرفته؛ عرش از سنگینى خدا ناله مى‏کند و از هر طرف به اندازه چهار انگشت بزرگتر از عرش است.(2)
تشبیه در تورات
در تورات مى‏خوانیم خداوند در قلب خود رنج کشید؛ خداوند رایحه خوش بویید؛ خدا بر قوس و قزح خواهد نگریست؛ او براى دیدن شهر و برج به زیر آمد.(3)
_______________________________
1. عبد القاهر بغدادى، الفرق بین الفرق، تحقیق محى الدین عبد الحمید، ص 40، 225 و بعد، نشر دار المعرفة، بیروت 2. همان، ص 312، 106، 188.
3. عهد عتیق و لیم گلن، ط لندن، ولیم واطس، سفر پیدایش باب 6، 8، 9، 11.________________________________________
خداوند بر ابرام[ابراهیم] مرئى شد، به فرعون بگو خدا مى‏فرماید اسرائیل پسر اوّل زاده من است، رایحه خوش شما را نخواهم بویید.(1)
گروهى از یهود مشهور به «قرّاآن»، مشبّهى‏اند و گویند او بر عرش است، سر، دست، پا، وجمله اعضا دارد، آمد و شد دارد، کفر، فسق، ستم و همه بدى‏ها را از او دانسته و گفته‏اند او را مى‏توان دید چنان که مجبّره گویند(2) از این رو گفته‏اند روح تشبیه بر یهود غالب آمده است.(3)
تشبیه در انجیل
انجیل نیز آسمان را کرسى خدا و زمین را جایگاه قدم او دانسته است. عیسى مسیح علیه السلام پسر خداست(4). ترسایان حضرت عیسى علیه السلام را پسر خدا دانند.(ابن الداعى باب سیم) سطوریّه از نصارى گفته‏اند وقتى انسان در عبادت کوشش کند گوهر اوبه ملکوت آسمان‏ها راه مى‏یابد وخدا را آشکارا خواهد دید، چنان که یعقوبیّه از نصارى گفته‏اند: مسیح علیه السلام از دو طبیعت خدا و انسان ترکیب یافته و این دو به هم به گونه‏اى مخلوط شده‏اند که آب به شیر.(5)
تشبیه در قرآن
قرآن مجید نیز با صرف نظر از آیات تنزیه یعنى آیاتى که خداوند را از اوصاف تشبیه منزه و مبرّا دانسته است، و از دیدگاهى ابتدایى، داراى آیات تشبیه است. در این آیات براى خداوند سبحان دست (« ید الله» چنان که در سوره هاى مائده /64؛ ص/75؛ فتح/10) پا «یوم یکشف عن ساق» (قلم/42) چهره و صورت «وجه» (در سوره‏هاى قصص/88؛ الرحمن/27؛ انسان/9) درون و برون«الظاهر والباطن» (حدید/30) دیده مى‏شود او در سورهءصافات کرده انسان را به خود نسبت داده:«الله خلقکم و ما تعملون» (96). چنان که به عکس گاهى عملى را از انسان نفى و به خود منسوب دانسته است:«وما رمیتَ إذ رمیتَ ولکنّ الله رمى» یعنى:آن گاه که تیر انداختى تو نینداختى بلکه خدا انداخت.(انفال/17) گاهى خداوند از انسان طلب قرض مى‏کند:«من ذا الّذی یقرض الله » (بقره/245). وگاهى با موسى علیه السلام سخن مى‏گوید: «کلّم الله موسى تکلیماً» (نساء/164) و زمانى تأسف مى‏خورد (زخرف/55) او نور آسمان‏ها و زمین است
_______________________________
1. همان، سفر تکوین 12/7، خروج 4/22، لویان26/31.
2. سید مرتضى ابن الداعى رازى،تبصرة العوام، باب 3.
3. فخر رازى، اعتقادات فرق مسلمین، ط الأزهر، ص 127.
4. عهد جدید، متى 5/35؛ مرقس 1/1؛ لوقا1/31.
5. شهرستانى، همان:1/225 و بعد، ،فخر رازى، همان، ص 132.________________________________________
«الله نور السَّموات والأرض» (نور/35) از رگ گردن به انسان نزدیکتر است.(ق/16) داراى چشم(هود /37؛ موءمنون/27؛طور/45) و پهلو است(زمر /56) رفت و شد دارد (بقره/210؛ انعام/158؛ فجر/22) و بر عرش نشسته است (اعراف/57؛ یونس/3؛ رعد/2؛طه/5؛ فرقان/59؛ سجده/4؛ حدید/4).
پیدایش تشبیه و مشبهه در اسلام
برخى اصل تشبیه را از یحیى بن معین، احمد حنبل، (امام حنبلیان) سفیان ثورى، اسحاق بن راهویه دانسته و گفته‏اند احمد حنبل گفت:« استوى» در آیه ء «الرَّحمن على العرش استوى» به معناى استقرار یافتن و نشستن است. به گفتهءابن الداعی آنان براى خدا جا و مکان اثبات کنند، گویند بر عرش نشسته، پاها بر کرسى نهاده، سر و دست وجمله اعضا دارد، و چون خواست آدم را بیافریند آینه پیش خود نهاد، نظر در آن کرد و آدم را به صورت خود بیافرید، او چون از حساب خلق فارغ شود با گروهى از فرشته‏ها نزدیک بهشت روند و بر اهل بهشت سلام کنند:«سلام قولاًمن ربّ‏رحیم» (یس/58) و گویند جمله دل هاى بنى آدم میان دو انگشت خداست آن سان که خواهد مى‏گرداند، او هر شب جمعه بر الاغى سوار و به زمین فرود آید، در مساجد «مشبهّه» نزول کند، طعام و شراب خورد و پیش از طلوع صبح به عرش رود(1) همه مشبهّه پذیرفته‏اند که عرش خداوند در جهت فوق آسمان ها است .
حنبلیان و یاران داود بن على اصفهانى به اتّفاق نظر گفتند خداوند داراى اوصافى است مانند اوصاف حسّى جسمانى، و به ظاهر آیات و اخبار بسنده کردند به ویژه اخبارى که در اسلام از طریق دسیسه و جعل وارد شده است چنان که ما بدانها اشاره خواهیم داشت . از این رو، گفتند خدا جسم است (مجسّمه) چشمى دارد چون چشمهاى ما و دستهاى او مانند دستهاى ماست از آسمان پایین مى‏آید و در برخى افراد حلول مى‏کند(حلولیّه).(2)
کرامیّه: پیروان محمد بن کرام (م255) بر این باورند که خدا جسم است از این رو آنان را «مجسّمه» نامیده‏اند. آنان معتقدند که خداوند محلّ‏حوادث است ، این گروه میان جبر و تشبیه را جمع کردند. همچنین مشبهه و آنان که خدا را دیدنى مى‏دانند نوعاً جبرى مسلک‏اند.(3) از دیگر اعتقادات آنان چنین است که خداوند حدّ، نهایت و ملاقات با اجسام دارد، و مکان مخصوص او بالاى عرش است نه این گروه در تفسیر جسم بر آنند که جسم چیزى است موجود و قایم بالذات ، امّا از شش جهت نهایت دارد وحوادثى در ذات او
_______________________________
1. رک: ابن الداعى، همان، فصل 11، قزوینى، همان، ص 306.
2. شهرستانى، همان:1/108 وبعد.
3. ابن مرتضى همان، ص 49، 61.________________________________________
رخ مى‏دهد.(1)
برخى دیگر گفته‏اند نخستین گروهى که گرفتار گمراهى تشبیه شدند «غلاة» از سبائیه بودند. این گروه على علیه السلام را خدا دانسته و ذات او را به ذات خدا تشبیه کردند، و چون على علیه السلام گروهى از آنان را به آتش مجازات کرد گفتند: «الاعلیها السلام‏ن دانستیم که تو خدایى؛ زیرا جز خدا کسى به آتش عذاب نمى‏دهد». از معتقدات آنان بود که على علیه السلام کشته نشده، نمرده، و کشته نخواهد شد تا زمین را از عدل و داد پر کند. غلاة نه تنها على علیه السلام را خدا قلمداد کردند بلکه به امامان و پیشوایان از ذریّه او نیز نسبت الوهیت، نبوت و فرشته بودن دادند و در توصیف فضایل از حدّ گذشتند (2) از این رو على علیه السلام در باره آنان دستور سوزاندن داد ، وا ئمه علیهم السلام نیز حکم به کفر و خروج از دین آنان را صادر کردند.(3)
حشویه: دسته دیگرى از این گروه اعتقاد داشتند انسان مى‏تواند با خدا مصافحه کند و ملامست با خدا جایز است؛ اخلاص پیشه‏گان در دنیا هرگاه به سر حدّ اخلاص برسند مى‏توانند در دنیا و آخرت اورا ببیند وحتى با او متحد گردند.(4)
مغیریه: پیروان مغیرة بن سعید عجلى‏اند او خود را به خدا تشبیه کرد و گمان داشت به آسمان صعود کرده و خدا دستش را به سر او کشیده و گفته است: پسرم از ناحیه من تبلیغ کن. چنان که «حلولیه» گفته‏اند خدا در ائمه علیهم السلام حلول کرده است امّا «بیانیّه» که پیروان بیان بن سمعان بودند و او ادعا داشت جزیى از خدا در على علیه السلام و سپس در پسرش محمّد حنفیه حلول کرده است نیز از مشبهه به شمار رفته‏اند، سایر فرقه‏هاى مشبهه عبارت‏اند ازکربیّه و از جمله آنان حمزة بن عمار بربرى است که امام صادق علیه السلام او را لعن کرد؛ «ابراهیمه» پیروان ابراهیم بن أبى یحیى؛ «حابطیه» پیروان احمد بن حابط از معتزله؛ «منصوریه» پیروان ابومنصور عجلى، نامبرده را امام صادق علیه السلام سه نوبت لعن کرد.
«هشامیه» را که سرگروه آنان هشام بن حکم بوده است جزء مجسّمه دانسته‏اند؛ زیرا هشام بن حکم گفته است خدا جسم است امّا نه مانند سایر اجسام «جسم لا کالأجسام» بلکه بدین معنا که او شیى‏ء موجود است، یعنى جسم رابه معناى شیى‏ء موجود گرفته است.(5).
امّا سخن درباره هشام بن حکم و از
_______________________________
1. بغدادى، همان، ص 228؛ بزدوى، اصول دین، ص 252؛ شهرستانى،همان: 1/109.
2. بغدادى، همان، ص 225؛ حسن بن موسى نوبختى فرق الشیعة ، ط دار اضواء، ص 2236؛ سعد بن عبدالله اشعرى قمى، المقالات و الفرق، ص 19، مقالات الإسلامیین، ص 1544.
3. شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، نشر کنگره جهانى، ص 131.
4. شهرستانى، همان: 1/105، یحیى امین، معجم الفرق الإسلامیه، نشر دار اضواء، ص 225.
5. نوبختى همان، ص 38 وبعد؛ اشعرى قمى، همان ص 46؛و مقالات الإسلامیین، ص 9، 31 و ...________________________________________
مجسمه شمردن او از دیرباز مورد نقد قرار گرفته است. غیر از دانشمندان شیعى فن کلام و فلسفه ، شمارى از کارشناسان خارجى این فنّ نمى‏پذیرند که هشام بن حکم از مجسّمه و مشبهّه باشد.
دکتر شترتمان ) R. Strothmann( مى‏نویسد: موضع ما در برابر هشام بن حکم (م199ه /814م) بسیار مشکل است؛ زیرا اوّلاً تألیفات او به دست ما نرسیده است، ثانیاً ابوالحسن اشعرى سخنان او را در مقالات الإسلامیین نقل کرده و در جمع بندى و نتیجه‏گیرى گاهى گفته است او از تشبیه برى‏ء بوده و پرهیز داشته است و گاهى اثبات تشبیه کرده است، چنان که نوشته‏هاى طولانى شیعه و اظهار نظر آنان نیز در این باره خالى از تناقض نیست، گرچه کوشش هشام بیشتر در دورى از تشبیه بوده است، زیرا گفته است «جسم لا کالأجسام» و به تصریح او جسم به معناى موجود بودن است، یعنى خدا موجودى است نه مانند سایر موجودات. بنابر این، باید فرق گذاشت میان تجسیم و تشبیه؛ ثالثاً: در زمان هشام بن حکم عقاید مسلمانان پراکندگى و اضطرابى شدید دچار شده بود، از این رو مى‏بینیم هشام بن حکم در یک سال درباره خدا پنج نظر متفاوت اعلام داشت و چنین چیزى از مردى تیزهوش چون هشام که از اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است نباید امرى شگفت باشد، گواه این سخن قدرت و قوت مناظره و بحث او پیرامون کلام با سایر دانشمندان است.(1)
بنابراین، به نظر مى‏رسد در برابر سایر دانشمندان اگر گاهى سخن از تجسیم بر زبان مى‏رانده از باب جدل یا مماشاة و همراهى بوده که در جاى مناسب نظر آنان را ردّ کند.
اشاعره و تشبیه
اشاعره از طرفى جسم داشتن خدا را نفى کرده‏اند امّا از جانب دیگر چون حکم عقل را نادیده گرفتند دچار گرداب تشبیه شده و تا امروز در آن غرق شده‏اند، آنان اصرار دارند که خدا را مى‏توان دید؛ زیرا موجود است و هر موجودى دیدنى است . ابوالحسن اشعرى نوشته است خدا جسم نیست ولى بر عرش استقرار دارد بدون کیف، او نور است، صورت دارد، روز قیامت مى‏آید، و در خبر است که به آسمان دنیا پایین مى‏آید، عقل حقِ هیچگونه تصرّف در این معانى را ندارد. بنابر این، تأویلات معتزله در این باره که استواء خدا به معناى استیلا و دست او به معنى قدرت و سلطنت است پذیرفته نمى‏شود.(2)
اشاعره مى‏پندارند امکان روءیت خدا،
_______________________________
1. دائرة المعارف الإسلامیة، ذیل تشبیه: 5/257.
2. اشعرى، مقالات ص 217 وبعد؛ اشعرى، الإبانة، ص 37، فصل 9؛ قزوینى، همان، ص 447، 550؛ فاضل مقداد، اللوامع الإلهیة، چاپ تبریز، ص 82.________________________________________
چهره و صورت داشتن او، استقرار و نشستن بر عرش ودست داشتن، همه با جمله بدون کیف «بلا کیف» حلّ مى‏شود، غافل از این که به عقیده بسیارى از دانشمندان از جمله ابن حزم در «الفصل» با این وجود باز در مجسّمه داخل‏اند(1)؛ اشکال دیگر این عقیده را ما در بررسى علل تشبیه ذکرخواهیم کرد.
وهابیت و تشبیه
وهابیّون صریحاً از عقاید ابن تیمیّه (728661ه) پیروى وجانبدارى مى‏کنند او بر این باور است که خدا در بالاى آسمانها بر عرش نشسته است و از آفریده‏هایش جداست. از این رو، پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم هم فرمود: «اللّهمّ أنتَ الظاهر فلیس فوقک شیء»؛ خدایا تو آشکارى و فوق تو چیزى نیست. این جمله تصریح در آن است که او فوق همه مخلوقات است، و این است معناى «الرحمن على العرش استوى» بعد مى‏افزاید: نصوص و احادیثى که دلالت بر اثبات این گونه صفات دارد فراوان است از جمله در کتاب «السنّة» تألیف امام عبد الله بن احمد حنبل.(2)
ما در آینده‏اى نزدیک این کتاب را نیز مورد پژوهش قرار خواهیم داد.
وهابیّون گفته‏اند قرآن براى خداوند صفاتى برشمرده که عبارت است از استقرار، آمدن، رضا، غضب و محبت؛ و اگر هدف ، اثبات این صفات براى خدا نیست پس چه مقصودى مى‏توان بر آنها یافت؟ شایسته نیست خدا را جز به صفاتى که خود برشمرده توصیف کرد، دست و صورت او شبیه به چیزى نیست جز این که او دست و صورت دارد، مى‏ایستد، از رحمت اوست که هر شب به آسمان دنیا پایین مى‏آید و تا ثلث پایانى شب حاجات بندگان به او عرضه مى‏شود و موءمنان آشکارا پروردگارشان را مى‏بینند، و نعمت دیدن پروردگار بس نعمتى بزرگ است، این‏ها همه صفاتى است که براى خداوند ثابت است، گرچه لازم نیست عقلاً ما کیفیت این صفات را بدانیم.(3)
باز مى‏بینیم وهابیون ارزشى براى حکم عقل قایل نیستند وبه گونه دیگرى در تشبیه قرار گرفته‏اند.
در ادامه مقال إن شاء الله علل گرایش به تشبیه به نظر شیعه اثنى عشر به پیروى از ائمه طاهرین علیهم السلام ، نظر متکلمان و نظر عرفا بررسى خواهد شد.
***
_______________________________
1. دائرة المعارف اسلامیه، همانجا.
2. احمد بن عبد الحلیم ابن تیمیه، مجموعة التوحید،ص 40، 41؛ و نیز اقتضاء الصراط المستقیم ص 336، و 465 ، همو و دیگران ، الجامع الفرید لأئمة التوحید، دار اصفهانى، جده، ص 337.
3. رضا بن نسعان معطى، علاقة الاثبات و التفویض، مطابع التراث مکه، ط، 5، 37، 41تا 45؛ مقدمه توحید ابن عبد الوهاب همراه القول السدید سعدى، ص 7، 8.