سخنی در باره یک اصطلاح قرآنی: مقتصد

قرآن کریم، گاه واژه و یا عبارتی را در مصداق و یا موردی معین به صورت یک اصطلاح به کار می‏برد و سپس همان معنای اصطلاحی را در جای دیگری مورد استفاده قرار می‏دهد.توجه به این معانی اصطلاحی به درک معنای آیات، کمک شایانی خواهد کرد.در این باره نمونه زیر قابل توجه است.
اصطلاح«مقتصد»
«قصد»در لغت به معنای«میانه‏روی»است و مقتصد کسی است که حالت اعتدال و میانه دارد.
قرآن کریم، در جایی این واژه را به گونه‏ای طرح فرموده که بار اصطلاحی خاصی پیدا می‏کند و سپس همان اصطلاح را در جای دیگری به کار می‏گیرد.در سوره فاطر می‏فرماید:
«ثمّ اورثنا الکتاب الّذین اصطفینا من عبادنا فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم سابق بالخیرات باذن اللّه ذلک هو الفضل الکبیر» 1
سپس میراث کتاب آسمانی را به گروهی از بندگان خود سپردیم.از میان آن‏ها عده‏ای ظالم بر نفس خویشند، و جمعی میانه‏رو هستند، و گروهی به اذن خدا، پیشتاز در خیراتند و این همان فضیلت بزرگ است.
در آیه فوق، مردم به سه دسته تقسیم شده‏اند:ستمکار بر نفس، میانه‏رو و پیشتاز در خیرات.از تقابل سه دسته فوق، «مقتصد»معنای ویژه‏ای پیدا می‏کند.مقتصدان نه به راه باطل می‏روند و نه اهل سبقت در ایمان و عمل صالح هستند، بلکه بین این دو راهی اتخاذ می‏کنند.بنابراین در آیه شریفه فوق، واژه«مقتصد»به معنایی که در برخی عبارات دیگر آمده، به گونه‏ای که جنبه مدح و ستایش داشته باشد، نیست. 2 بلکه به نظر می‏رسد واژه«مقتصد» معادل«اصحاب یمین»است و به طور کلی، سه دسته«ظالم»، «مقتصد»و«سابق» معادل سه دسته اصحاب شمال، اصحاب یمین و سابقون هستند که قرآن کریم درباره قیامت مطرح فرموده است.این نکته در برخی تفاسیر وارد شده است. 3
«و کنتم ازواجاً ثلاثةً، فاصحاب المیمنة ما اصحاب المیمنة، و اصحاب المشئمة، ما اصحاب المشئمة و السابقون السّابقون، اولئک المقربون» 4
و شما[در قیامت‏]سه گروه خواهید بود:نخست سعادتمندان و خجستگان، چه سعادت‏مندان و خجسته‏گانی!گروه، دیگر شقاوتمندان و شومان، چه شقاوتمندان و شومانی!و پیشگامان پیشگام؛آنان همان مقرّبان خدایند.
در حدیثی از امام صادق(ع)نیز درباره سه دسته مذکور، وصف زیبایی آمده است:
«الظالم یحوم حوم نفسه، و المقتصد یحوم حوم قلبه، و السّابق بالخیرات یحوم حوم ربّه» 5
ظالم کسی است که بر گرد نفس خویش می‏گردد؛و مقتصد بر گرد قلب خویش، و پیشتاز در خیرات بر گرد پروردگار خود.
با توضیح فوق، جایگاه مقتصدان را می‏توان در جدول روبرو مشاهده کرد:
$$$
کاربرد«اصطلاح»مقتصد
قرآن کریم می‏فرماید:
«و اذا غشیهم موج کالظّلل دعوا اللّه مخلصین له الدّین فلمّا نجیهم الی البرّ فمنهم مقتصد و ما یجحد بآیاتنا إلاّ کلّ ختّار کفور». 6
و هنگامی که‏[در سفر دریا]موجی همچون توده‏های ابر آنان را فراگیرد، خدا را با اخلاص می‏خوانند.اما چون [خدای رحمان‏]آنان را نجات دهد و به خشکی رساند، برخی از آنان«مقتصد»خواهند بود و[برخی دیگر این آیت الهی را در نجات از دریا، نادیده می‏گیرند، و البته‏]جز پیمان شکنان ناسپاس، هیچ کس آیات ما را انکار نمی‏کند.
اگر به اصطلاح«مقتصد»در آیه قبل توجه نشود، چه بسا ظرافت مطلب در این آیه نیز روشن نشود.کسانی که از دریا نجات می‏یابند(خصوصا آن‏ها که سابقه‏ای در شرک و توجه به دنیا دارند)، بر دو دسته خواهند بود:«ظالم بر نفس»و«مقتصد»؛و از دسته سوم، یعنی«سابق جا الخیرات»کسی در میان آن‏ها نیست.به عبارت دیگر، مردم در دریا به هنگام بلا دگرگون می‏شوند و در دعا و توجه به خدا، حالتی خالصانه پیدا می‏کنند.
همین حالت خلوص و دعای بااخلاص، و لو در یک لحظه، موجب جلب رحمت الهی و نجات آن‏ها می‏شود.اگر آن‏ها می‏توانستند آن خلوص را حفظ کنند، در سلک پیشتازان قرار می‏گرفتند، اما متأسفانه چنین نیست.تنها گروهی از آن‏ها، در حد مقتصدان و اصحاب یمین، در راه خدا باقی می‏مانند(نه در حد سابقین)و گروه دیگر نیز، دوباره به راه کفر و انکار و عناد باز می‏گردند.
نظیر همین مطلب، در این آیه آمده است:
«و لو انّ اهل الکتاب آمنوا و اتّقوا لکفّرنا عنهم سیّئاتهم و لادخلناهم جنّات النّعیم، و لو انّهم اقاموا التّوراة و الانجیل و ما انزل الیهم من ربّهم لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم منهم امّة مقتصدة و کثیر منهم ساء ما یعملون» 7
و اگر اهل کتاب ایمان آورده و تقوا پیشه کرده بودند، قطعاً گناهانشان را می‏زدودیم و آنان را به بوستان‏های پرنعمت در می‏آوردیم.و اگر آنان به تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارشان به سویشان نازل شده است، عمل می‏کردند، قطعاً از برکات آسمان و زمین برخوردار می‏شدند.از میان آنان گروهی میانه‏رو[مقتصد]هستند، و بسیاری از ایشان رفتاری ناپسند دارند.
در آیه فوق، درباره اهل کتاب، وجود دو دسته افراد مطرح شده است:یک دسته مقتصدان، که گروهی از اهل کتاب را تشکیل می‏دهند، و دسته دیگر بدکاران که بیش‏ترین آن‏هایند.ولی سخنی از دسته«سابقین بالخیرات»نرفته است که این مطلب در این آیه شریفه بسیار شایان توجه و تأمل است.
زیر نویس
(1).فاطر، آیه 32.
(2).چنان‏که در نهج البلاغه، خطبه متقین ملاحظه می‏شود، امیر المؤمنین(ع)در مدح اهل تقوا می‏فرماید:«ملبسهم الاقتصاد».همچنین در روایاتی دیگر، «قصد»و میانه‏روی در غنا و فقر، مورد ستایش قرار گرفته است.
(3).ر.ک:تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه 32، سوره فاطر.
(4).واقعه، آیه 11-7.
(5).بحار الانوار، ج 23، ص 214:معانی الاخبار، ص 104 و البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 363.
(6).لقمان، آیه 32.
(7).مائده، آیات 65 و 66.