آرشیو

آرشیو شماره ها:
۸۰

چکیده

متن

پیامبر اکرم(ص) پس از بعثت‏با رفتار ناشایست مشرکان مکه روبرو شد و به ناچار یثرب را براى هجرت و ترویج دین خدا انتخاب‏کرد. شهرى که پس از هجرت «مدینة‏النبى(ص)» نام‏گرفت.
اولین پیمان بین رسول اکرم(ص) و اهالى یثرب در ایام حج‏سال 620میلادى هنگامى که عده‏اى از مردم یثرب به مکه عزیمت کرده‏بودند، و پیمان دیگر در سال 622 م (سال هجرت) انعقاد یافت (1) .
هجرت از مکه به مدینه آغازشد، تا آنکه رسول اکرم(ص) روز دوشنبه هشتم ربیع‏الاول سال اول هجرى به «قبا» رسید و مدت چهار روز در آنجا توقف‏نمود و روز جمعه دوازدهم ربیع‏الاول قبا را ترک‏فرمود. (2) وجود رسول گرامى سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودى (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت کردند و بنى‏قریظه از مدینه خارج‏شد.
رسول اکرم(ص) خانه و مسجد خود را در یک واحد معمارى برپا کرد و خانه‏هاى صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراکنده‏شد. در کنار مسجد خیمه‏اى به عنوان بیمارستان و مکانى به امور نظامى اختصاص‏یافت.
خانه پیامبر(ص) همزمان با تاسیس بناى مسجد، به دست مبارکشان و همکارى صحابه در سمت‏شرقى مسجدالنبى(ص) بناگردید. این خانه داراى‏9اتاق بود که بوسیله شاخه‏هاى خرما و کاه و گل پوشیده شده‏بود. به طورى که اگر انسانى دستش را بلند مى‏کرد به سقف مى‏رسید.
خانه‏ها از مقابل باب‏النساء فعلى شروع و در جنوب شرقى (3) ادامه مى‏یافت. خانه فاطمه‏زهرا(س) نیز مجاور و پشت‏خانه پیامبر (پشت‏خانه عایشه) قرارداشت و هروقت پیامبر از خانه عایشه بیرون مى‏آمدند، از روزنه‏اى که بین خانه بود، جویاى حال دخترشان مى‏شدند. (4)
در اطراف مدینه دیوارى نبود، چنانچه در زمان رسول اکرم(ص) بازارى تجارى در خارج مدینه، در مکان مناخه فعلى برپا مى‏شد و از اینجا آشکار مى‏گردد که نظام تجارى مدینه به همان شیوه اولى خود ادامه مى‏یابد و آن جدایى مناطق مسکونى از مناطق تجارى است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدانهاى بزرگى بود که کالاهاى تجارى در آن عرضه مى‏شد و ساختمان ثابتى در آنجا موجود نبود.
مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال‏36هجرى برابر657 میلادى همچنان مرکز حکومت اسلامى بود تا آنکه حضرت امیرالمؤمنین على(ع) مرکز دولت اسلامى را از مدینه به کوفه انتقال‏دادند. و پس از صلح امام حسن(ع) اهل‏بیت صمت‏به مدینه بازگشتند. با مرورى به تاریخ حیات ائمه شیعه(ع) درمى‏یابیم که اکثر این خاندان در مدینه تولدیافته و تمامى عمر شریفشان یا اکثر آن را در مدینه گذرانده‏اند.
خانه امام‏صادق و امام‏کاظم(ع)
حضرت امام صادق(ع) خانه حارثة‏بن نعمان را در سالهاى (100-147) به ملکیت‏خود درآورد و خانه مسکونى خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبى خانه ابوایوب انصارى قرارداشت، خانه‏اى که پیامبرخدا(ص) در بدو ورود به مدینه در طبقه هم‏کف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگى کردند (5) و پس از ساخت مسجدالنبى(ص) به منزلى که مجاور آن بنا شده‏بود، نقل‏مکان فرمود.
بدین‏ترتیب خانه امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) نیز چون ائمه شیعه(ع) در مدینه بود و همین خانه‏اى که ذکرش گذشت، محل رشد و تعالى امام کاظم(ع) و مرکز پاسخ به سؤالات مختلف علمى اعم از فقهى، کلامى و تفسیرى و حدیثى بود.
هرچند خلفاى وقت‏با به شهادت‏رساندن امام صادق(ع) بر آن بودند تا نظام آموزشى و سازماندهى شیعه از هم بپاشد، لیکن مکتب علمى شیعه با امامت امام کاظم(ع) ادامه‏یافت.
سیدبن طاووس مى‏نویسد:
«گروه زیادى از یاران و شیعیان خاص امام کاظم(ع) و رجال خاندان هاشمى در محضر آن حضرت گردمى‏آمدند و سخنان گهربار و پاسخهاى آن حضرت به پرسشهاى حاضران را یادداشت مى‏نمودند و هر حکمى که در مورد هر پیش‏آمدى صادر مى‏نمود، ضبط مى‏کردند».
قیامهاى شیعى رو به فزونى نهاده‏بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده‏مى‏شد. شیعیان براى رسیدن به آرمان الهى و حکومت اسلامى لحظه‏شمارى مى‏کردند. سازماندهى منظم «وکلا» موجب شده‏بود تا بیت‏المال سرزمین پهناور اسلامى به سوى امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل مى‏کرد. لذا امام کاظم(ع) تحت‏نظر قرارگرفت و از زندانى به زندان دیگر انتقال‏یافت تا در بغداد به شهادت رسید.
خاندان امام کاظم(ع)
در تعداد اولاد امام کاظم(ع) اختلاف است. چنانکه یعقوبى براى آن حضرت هیجده پسر و بیست‏وسه دختر ذکر مى‏کند. (6) و برخى از کتب انساب مانند «عمدة‏الطالب‏» والمجدى امام کاظم(ع) را داراى شصت فرزند مى‏دانند که بیست‏وسه نفر از آنها پسر و سى‏وهفت تن دختر مى‏باشند (7) در هرحال بر ما روشن مى‏شود که امام کاظم(ع) اولاد بسیارى داشتند.
علل عمده این امر به چند مساله برمى‏گردد:
1 - همانگونه که در مورد همسران رسول خدا(ص) گفته‏مى‏شود، امام نیز به پیروى از پیامبر اکرم(ص) مى‏خواسته با ازدواج با خانواده‏هاى مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق‏سازد و یا اگر با خانواده‏هاى شیعى ازدواج مى‏کرد، در صدد بود با توجه به نابسامانى اقتصادى جامعه شیعه که از فشار حاکم ناشى مى‏شد، آن خانواده‏ها را علاوه بر پوشش فرهنگى و رهبرى سیاسى، پوشش اقتصادى دهد.
2 - علت دیگر فراوانى فرزندان امام کاظم(ع) شاید از این جهت‏باشد که امام(ع) جو سیاسى وقت را مخالف سادات و علویان مى‏دید، به گونه‏اى که با زندانى‏کردن و به‏شهادت‏رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حکومت را از میان بردارند و ممکن بود با این رویه، نسل پیامبر از بین برود.
3 - شاید امام(ع) مى‏خواستند به واسطه این فرزندان که تحت تربیت‏خاص واقع‏مى‏شدند، فرهنگ شیعه را استحکام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق(ع) حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرارگرفت و بیم آن مى‏رفت در آینده کسى جز وصى وى، از اسرار آل‏محمد(ص) آگاهى نداشته‏باشد تا آن را منتشرسازد.
4 - فرزندان امام کاظم(ع) پس از وى، یاران صمیمى امامت در عصر امام‏رضا(ع) شدند و امام کاظم(ع) به این مساله توجه‏داشت.
ولادت حضرت معصومه(س)
حضرت فاطمه معصومه(س) از فرزندان امام کاظم(ع) و شخصیتهاى برجسته خاندان موسوى است که دو امام را در عصر خویش درک‏کرده و از رهنمودهاى آن بزرگان بهره برده‏است. با توجه به محدودیتى که شیعیان در عصر موسوى داشتند، تاریخ تشیع در این دوره به صورت کامل تدوین‏نشده و یا تالیفات و آثار پیشینیان در طى حوادث و رویدادها از بین رفته‏است. چنانکه روایات و احادیث امام کاظم(ع) هم نسبت‏به ائمه پیش از خود چون امام صادق(ع) رواج‏نیافته و تنها بخشى از علوم و معارف حضرتش به ما رسیده‏است.
این مساله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه(س) نیز مطرح‏است. برخى به نقل از کتاب «نزهة‏الابرار فى نسب اولاد ائمة‏الاطهار» (8) و کتاب «لواقع الانوار فى طبقات الاخیار» (9) ولادت ایشان را در مدینه اول ذیقعده سال‏173هجرى مى‏دانند، چنانکه میرزا ابوطالب تبریزى گوید:
«... از کتاب نزهة‏الابرار فى نسبة اولاد الائمه‏الاطهار نقل‏شده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یکصدوهفتادوسه متولدشده و در دهم ماه ربیع‏الثانى سال دویست‏ویک در قم وفات‏کرده‏». (10)
برخى دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال‏183هجرى ذکر مى‏کنند (11) که ظاهرا لغزشى در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفته‏است و با توجه به شهادت امام کاظم(ع) در سال‏183هجرى (12) و زندانى‏بودنشان در طى سالهاى‏179 (13) تا 183 منطقى به نظر نمى‏رسد که حضرت معصومه(س) در سال‏183هجرى تولد یافته‏باشد.
مؤلف «مستدرک سفینة‏البحار» (14) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه(ص) مى‏نویسد:
«فاطمة المعصومة المولودة فى غرة ذى‏القعدة سنة‏173» (15) .
«فاطمه معصومه در اول ذیقعده‏173هجرى دیده به جهان گشود».
البته باید متذکرشد که این اختلاف تنها در سال ولادت رخ‏داده و همگى روز ولادت را اول ذیقعده عنوان کرده‏اند.
علاوه بر اینکه سال ولادت حضرت معصومه(س) با شهادت امام کاظم(ع) مصادف مى‏شود و موجب خدشه‏دار شدن قول سال‏183 است، نکته دیگرى مطرح‏است و آن این که حضرت امام کاظم(ع) چهار دختر به نام «فاطمه‏» داشتند (16) که حضرت معصومه(س) بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغرى، فاطمه وسطى و فاطمه اخرى فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال‏173هجرى قمرى روز ولادت حضرت فاطمه معصومه(س) مى‏باشد. (17)
محیط تربیتى
حضرت فاطمه معصومه(س) در محیطى پرورش‏یافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقى آراسته‏بودند. عبادت و زهد، پارسایى و تقوا، راستگویى و بردبارى، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگى و پاکدامنى و یاد خدا از صفات تبار پیامبر(ص) بود (18) . پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایت‏بودند و هریک در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه کافى مبذول مى‏داشتند. همانگونه که رسول اکرم(ص)، خدیجه‏کبرى را به همسرى انتخاب‏کرد تا به تربیت فرزندانش همت‏گمارد و او نخستین ایمان‏آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملکوتى چون حضرت فاطمه‏زهرا(س) را پرورش‏داد. ائمه طاهرین(ع) نیز به پیروى از رسول اکرم(ص) در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومى که پس از آنها به امامت‏خواهدرسید، از مادرى پاکدامن و پارسا متولدشود. امام کاظم(ع) نیز از این اصل تبعیت‏نمود.
مادر حضرت معصومه(س)
حمیده مادر بزرگوار امام کاظم(ع) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر(ع) به همسرى فرزندش امام صادق(ع) درآمده‏بود. امام‏صادق درباره مقام والاى همسرش که مادر امام کاظم(ع) شد فرماید:
«حمیدة مصفاة من الادناس کسبیکة الذهب، مازالت الاملاک تحرسها حتى ادیت الى کرامة من الله لى، والحجة من بعدى‏» (19) .
«حمیده مانند شمش طلاى خالص، از ناپاکى‏ها و ناخالصى‏ها، پاک‏است، فرشتگان او را همواره نگهدارى کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتى که‏خدا نسبت‏به من، و حجت پس از من(فرزندش امام کاظم(ع)) عنایت فرمود.»
حمیده بانویى آگاه و حدیث‏دان بود و احادیثى را که از امام صادق(ع) و دیگران شنیده‏بود، همچون یک راوى مورد اعتماد به مردم نقل‏مى‏کرد و درواقع یکى از اساتید مجامع علمى بانوان در عصر امام صادق(ع) محسوب مى‏شد (20 . وى در حوزه آموزشى خویش با دخترى از اهالى مغرب به نام «نجمه‏» آشناشد. نجمه علوم اسلامى را از همسر امام صادق(ع) فرامى‏گرفت و نشانه‏هاى عقل و هوشیارى و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملى وى مشهودبود.
حمیده گوید: روزى که نجمه به خانه ما راه‏یافت، پیامبر(ص) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (اى حمیده نجمه را به پسرت موسى(ع) ببخش و همسر او کن، همانا به زودى بهترین فرد روى زمین از او متولد مى‏شود. من به این دستور عمل‏کردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم(ع) نمودم و از او حضرت امام رضا(ع) به دنیا آمد» (21) .
نجمه به اندازه‏اى از حلاوت ذکر و مناجات با خدا بهره‏برد که در ایام شیردادن به امام رضا(ع) نمى‏توانست چون سابق به اعمال عبادى خویش بپردازد، از اینرو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه کمک‏کنید.
از او سؤال‏شد، مگر شیرت کم شده‏است؟
در پاسخ گفت:
«لااکذب والله، وما نقص الدر، ولکن على ورد من صلاتى وتسبیحى، وقدنقص منذ ولدت‏» (22) .
«سوگند به خدا دروغ نمى‏گویم، شیرم کم‏نشده، ولى براى من ذکرهایى از نماز و تسبیح هست که از هنگام پرستارى و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم کاسته شده‏است‏».
1 - «تاریخ العرب‏» فلیپ‏حتى، ص‏167، «مدینه منوره‏»، صالح لمعى مصطفى، ص‏17.
2 - «تاریخ یعقوبى‏»، ج‏1، ص‏400.
3 - «طبقات ابن‏سعد» ج‏1، ص‏499.
4 - «سیرى در وادى عشق‏»، ص‏33،34.
5 - «الانوار البهیة‏»، محدث قمى، ص‏170.
6 - «تاریخ یعقوبى‏»، ج‏2، ص‏421.
7 - «عمدة‏الطالب‏»، ص‏196-197، «المجدى‏»، ص‏106.
8 - این اثر تالیف «سیدموسى برزنجى شافعى مدنى‏» است، «الذریعة)، ج‏24، ص‏107.
9 - از تالیفات «عبدالوهاب شعرانى شافعى‏»، متوفاى‏937هجرى است، «کشف‏الظنون‏»، ج‏2، ص‏1565.
10 - «وسیلة‏المعصومیة‏»، ص‏65.
11- «گنجینه آثار قم‏»، ج‏1، ص‏386; به نقل از «نزهة‏الابرار» ولواقع الانوار.
12 - «تاریخ اهل‏بیت‏»، ص‏82.
13 - «اصول کافى‏»، ج‏1، ص‏397، «تاریخ بغداد»، ج‏13، ص‏27، «اقبال‏»، ص‏677، «تاریخ قم‏»، ص‏199.3
14- محدث گرانقدر و رجالى توانا مرحوم آیة‏الله شیخ‏على نمازى متوفى دوم ذیحجه 1405ه.ق مؤلف این اثر است که در ده جلد تدوین یافته‏است. مرقد وى در یکى از حجره‏هاى صحن رضوى در کنار بارگاه ملکوتى امام رضا(ع) قراردارد.
15 - «مستدرک سفینة‏البحار» ج‏8، ص‏257.
16 - «بحارالانوار»، ج‏48، ص‏286، «تذکرة‏الخواص‏»، ابن‏جوزى، ص‏315.
17 - و نیز رجوع‏کنید به: «کریمه اهل‏بیت‏» ص‏97-103، «زندگانى حضرت موسى‏بن جعفر(ع)، عمادزاده، ج‏2، ص‏375، «حضرت معصومه، فاطمه دوم، اشتهاردى، ص‏111،113.
18 - برگرفته از آیه‏35 سوره احزاب.
19 - اصول کافى، ج‏1، ص‏477.
20 - علاوه بر حوزه علمیه‏اى که توسط رسول اکرم(ص) و ائمه شیعه(ع) بنیان نهاده‏شد و در هر دوره دهها و صدها مرد دانشمند و راوى و دین‏شناس به جامعه اسلامى عرضه‏کرد، در همان ردیف حوزه‏هاى علمى بانوان از سوى رسول اکرم(ص) و حضرت فاطمه‏زهرا(س) تاسیس‏گردید که پس از آنها امامان شیعه و همسران و دخترانشان این حوزه را رهبرى‏کرده و به واسطه خویشى با امامان و بهره‏گیرى از لحظه‏لحظه حیات پربارشان در هر عصرى از اساتید برجسته آن دوره شدند. رجوع‏کنید به: «مسند فاطمه معصومه(س) از همین قلم.
21 - «اعلام‏الورى‏»، ص‏302.
22 - عیون اخبارالرضا(ع)، ج‏1، ص‏15.

تبلیغات