تأثیر قرآن در شعر فارسی

وقتی به دوران هزار ساله نظم و نثر ادبی کشورمان بنگریم،می‌بینیم که شوق تأدب و تخلق به آداب قرآنی در ادبیات فارسی مشاهده می‌شود.
در شعر شاعر حماسه سرای فارسی زبان، ابو القاسم فردوسی، با زیباترین زبان و رساترین بیان، برخی از ایات و احادیث به کار رفته است.
فردوسی، حدیث شریف «انا مدینة العلم و علی بابها»را این گونه بیان می‌کند:
که من شهر علمم، علیم درست درست این سخن گفت،پیغمبرست
تو گویی دو گوشم به آوای اوست گواهی دهم کاین سخن رای اوست
این بیت‌ها،نشانگر ارادت و باور راسخ شاعر به خاندان نبوت و امامت می‌باشد که پس از گذشت چند قرن،این گونه حکیمانه و عاشقانه شهادت می دهد که این کلام گهربار از پیامبر اکرم(ص) است.
مولانا:مجموعه اندیشه‌ها، مضامین، باورها و الهام‌های خود را به ایات مرتبط می سازد و می‌گوید:
گر چه قرآن از لب پیغمبر است هر که گوید:«حق نگفت» او کافر است
مولوی معتقد است که قرآن کریم،کامل ترین سخن حق بر زبان بنده است که از سوی خداوند بر پیامبر(ص) نازل شده است و ساخته ذهن بشر نیست و بیت یاد شده،اشاره دارد به ایات:
«الله نزل احسن الحدیث…؛خداوند بهترین و نیکوترین سخن را نازل کرد…»
و ایه:… بل هو الحق من ربک لتنذر قوما ما اتاهم من نذیر من قبلک…؛اما این سخن حق است از سوی پروردگارت،تا گروهی را انذار کنی که پیش از تو هیچ انذار کننده‌ای برای آنان نیامده است…(سوره سجده،ایه 3)
به نمونه‌های دیگر شعرهای مولوی که الهام گرفته از ایات قرآن و احادیث است،به طور مختصر اشاره می‌شود:
گفت پیغمبر که هر که سر نهفت زود گـردد بر مـراد خـویـش جفت
این بیت اشاره دارد به حدیث نبوی«استعینوا علی قضاء الحوائج بالکتمان فان کل ذی نعمة محسود؛نیازها و حاجت های نیازمندان را در پنهانی بر طرف کنید؛زیرا هر صاحب نعمتی مورد حسادت قرار می گیرد».
نیکوان را، هست میراث از خوشاب آن چه میراث است اورثنا الکتاب
اشاره به ایهثم اورثنا الکتاب الذین اصطفینا من عبادنا؛سپس، بندگان برگزیده خود را وارث علم قرآن قرار دادیم.(سوره فاطر،ایه 32)
گوش من لا یلدغ المؤمن شنید قول پیغمبر به جان و دل گزید
اشاره به حدیث شریف نبوی «لا یلدغ المؤمن من حجر مرتین؛مؤمن از یک سوراخ دو بار گزیده نمی‌شود».
عاشق رنج است نادان تا ابد خیز ولا اقسم بخوان تا فی کبد
این بیت به 4 ایه اول سوره بلد اشاره دارد:
استاد سخن، سعدی شیرازی، شاعر گرانمایه و دلبسته به اخلاق نبوی و عبرت آموزی از ایات الهی، آنچه را از قرآن و حدیث آموخته،در آثار خود به صورت «استشهاد»، «اقتباس»، «اشاره» و «تلمیح» آورده است.گواه این مطلب نمونه‌های بسیاری است که در زیر به چند مورد از آنها اشاره می کنیم:
شواهدی از گلستان
بنی آدم اعضای یـکدیـگرنـد کـه در آفرینش ز یـک گوهرند
چو عضوی به دردآورد روزگار دگـر عـضـوها را نـمـانـد قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی نـشایـد کـه نـامت نهند آدمی
این سه بیت شعر سعدی، به دو حدیث پیامبر(ص)اشاره دارد:
اولین حدیث:«هر کس صبح کند و در اندیشه ی کارهای مسلمانان نباشد، مسلمان نیست».
دومین حدیث:«مثل مؤمنان در دوستی و مهرورزیشان نسبت به یکدیگر،همانند یک پیکر است که هنگامی که عضوی از آن به درد اید، سایر اعضا در بی خوابی و تب،با آن هم ناله می شوند».
شیخ اجل در دیباچه گلستان می گوید:
«منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت»
این کلام اشاره به این ایه دارد:
لئن شکرتم لازیدنکم ولئن کفرتم ان عذابی لشدید؛اگر شکرگذار نعمت‌های من باشید،بر عطاهایم می افزایم و اگر ناسپاس باشید، عذاب من سخت خواهد بود.(سوره ابراهیم،ایه 7)
هم چنین در باب هفتم گلستان می گوید:
«سال نزاعی در پیادگان افتاده بود و داعی در آن سفر هم پیاده.انصاف در سر و روی هم فتادیم و داد فسوق و جدال بدادیم… که عبارت «داد فسوق و جدال» به ایه … و لا فسوق و لاجدال؛هیچ نافرمانی و هیچ درگیری در حج روا نیست.(سوره بقره،ایه 197) اشاره دارد.
باز در باب هشتم می گوید:«سرما را به دست دشمن بکوب که از احدی الحُسنیین خالی نباشد،اگر این غالب آمد،مارکشتی و گرآن را،از دشمن رستی»
این مطلب به ایه قل هل تربّصون بنا الا احدی الحسنیین…؛ بگو ایا در مورد ما جز یکی از آن دو نیکی(پیروزی یا شهادت) را انتظار دارید؟(سوره توبه،ایه 52) اشاره دارد.
شواهدی از بوستان
به نام خداوند جان آفرین حکیم سخن در زبان آفرین
این بیت یادآور ایات اولیه سوره «الرحمان» است.خلق الانسان.علمه البیان؛انسان را آفرید و به او قدرت بیان و تکلم را یاد داد.(سوره الرحمن،ایات 4 و 3)
یکی را به سر برنهد تاج و تخت یـکی را به خاک اندر آرد ز تخت
بیت یاد شده،تفسیر این ایه شریفه است:
…تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء…؛حکومت و فرمانروایی را به هر کس بخواهد می‌دهد و از هر کس بخواهد، می‌گیرد(سوره آل عمران،ایه 26)
گلستان کند آتشی بر خلیل گروهی بر آتش برد ز آب نیل
مصرع اول این بیت به ایهقلنا یا نار کونی بردا و سلاما علی ابراهیم؛گفتیم:ای آتش،برای ابراهیم سرد و بی آسیب باش.(سوره انبیاء،ایه 69)
و مصرع دوم به ایهفانتقمنا منهم فأغرقناهم فی الیم؛از آنها انتقام گرفتیم و آنها را در دریا غرق کردیم».(سوره اعراف،ایه 136) اشاره دارد.
بر علم یک ذره پوشیده نیست که پیدا و پنهان به نزدش یکیست
اشاره به ایه شریفه انه یعلم الجهر و ما یخفی؛و او آشکار و آنچه را که پنهان است،می‌داند.(سوره اعلی،ایه 7)
حافظ شیرازی شاعری است فرزانه و آگاه به دانش‌های اسلامی و باخبر از دقائق حکمت و حقایق زمان که استعداد خارق العاده اش به او فرصت حفظ قرآن و اندیشه در ایات قرآن را داد.
حافظ می‌گوید:
آسمان بار امانت نتوانست کشید قـرعـه کار به نـام مـن دیوانه زدند
این بیت ترجمه ای شاعرانه و آزاد از ایهانا عرضنا الامانة علی السماوات و الارض والجبال فأبین أن یحملنها و اشفَقنَ منها و حملها الانسان انه کان ظلوما جهولا؛ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه نمودیم.پس آنها از پذیرفتن این بار خودداری نمودند و بیمناک شدند و انسان آن را برداشت،با این حال،او ستمگری نادان است.(سوره احزاب،ایه 72) می‌باشد.
تا نفخت فیه من روحی شنیدم، شد یقین بر من این معنا که ما زانِ وی و او زانِ ماست
حافظ در این بیت به ایه:فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین؛زمانی که حضرت آدم را به طور کامل آفریدم و از روح خویش در او دمیدم،پس شما ای ملائکه برایش سجده کنید.
شـبـان وادی ایمن گهی رسـد به مراد که چند سال به جان،خدمت شعیب کند
این بیت اقتباس از ایات3027سوره قصص است که به گوشه‌ای از زندگی حضرت موسی(ع)اشاره دارد.
شاه را به بود از طاعت صد ساله و زهد قدر یک ساعت عمری که در او داد کند
اشاره به حدیث نبوی «عدل ساعة خیر من عباده ستین(سبعین) سنة؛یک ساعت دادگستری از شصت (یا هفتاد) سال عبادت بهتر است».
و صدها نمونه دیگر که در این مقاله،مجال گفتن همه آنها نیست و به قول معروف شاعر:
باش تا صبح دولتش بدمد کاین هنوز از نتایج سحر است