محمد قادری مقدم

این مقاله، بر اساس نظریه تک اسطوره ژوزف کمپبل به تحلیل نمادهای داستانِ تلخونِ صمد بهرنگی می-پردازد. کمپبل برای سفر قهرمانان اساطیری به منظوردست یافتن به فردیت، الگویی در نظر گرفته که از سه مرحله اصلی عزیمت، تشرف و بازگشت تشکیل شده است. آه، پیکی است که به واسطه تاجر، تلخون (خودآگاه) را به سفر دعوت می کند. تلخون و ناخودآگاه (مرد جوان) در مرحله نخست به سلامت از آستانه می گذرند و پیش از گذر از جاده آزمون ها به وصل (ازدواج جادویی) می رسند. با مرگ جوان، تلخون به یاری پیک، سفرِ دیگری را از بازار برده فروشان آغاز می کند و در مسیر تشرف با دیو هایِ طمعِ مال و شهوت مبارزه می کند و پس از به زانو درآوردنِ دیو نفس، با پرِ مرغ و آبی، که نمادی از "برکت نهایی" و رهاورد سفر اوست، برای احیای ناخودآگاه خویش بازمی گردد. بازگشت او به یاری "پیک "، نشان از آزادی او در آمد و شد میان دو جهان خودآگاه و ناخودآگاه دارد. این داستان نمادین با نظریه کمپبل هم خوانی زیادی دارد. با این تفاوت که دو بار دیدار میسر می گردد. یک بار قبل از گذر از مسیر تشرف، و بارِ دیگر با موفقیت در عبور از جاده آزمون ها و پس از دریافت برکت نهایی رخ می دهد

شمنیسم بَدَوی را که ریشه های آن به ده ها هزار سال پیش می رسد، می توان نوعی سحر و جادوی ابتدایی و توانایی خاصّ که به کمک ارواح و موجودات غیر ارگانیک در شفای بیماران و در حوادث و ناگواری ها مؤثر دانست. شمن دارای قدرتی بود که از جسم خود درآید و به کمک روحی که حافظ اوست به قلمرو ارواح قدم بگذارد و در آن جا ارواحی را که موجب بیماری و گرفتاری شخصی شده اند از میان بردارد. در این مقاله با هدف اینکه، شمن ها چه کسانی هستند و چه ویژگی هایی دارند و از چه زمانی و در چه سرزمین هایی ظهور کرده و در چه جوامعی نمود بیشتری داشته و یا دارند، به سیر تاریخی حضور شمن و آیین شمنی در اقلیم ها و مکان های مختلف، به شیوه توصیفی- تحلیلی و کتابخانه ای با غور ومطالعه کتابهای تاریخی، دینی و عرفانی و آثار منظوم از گذشته تا معاصر پرداخته شده است. نتایج حاصله نشان می دهد، « شامان» یا «شمن» پدیده ای جادویی-مذهبی است که در جوامع ابتدایی ازجمله: اسکیموها و دوران زرتشت ظهور کرده و بقایای آن در قسمت بزرگی از آسیای مرکزی، شمالی، سیبری، اورال و آلتایی را فرا گرفته بود. شمن حتی، دین ابتدایی کلیه اقوام و گروه های نژادی مغول و تاتار و بوده است. این فرهنگ و اعتقادات هنوز هم در میان اقوام و جوامع گوناگون از جمله: سرخپوستان آمریکای شمالی و بومی های استرالیا و مالزی و حتی ایران، دیده می شود.

پروین اعتصامی به عنوان شاعری متعهد و مردمی، در اشعار خود به دغدغه های گروهی اهمیت بسیاری داده است. او در این راستا در قصیده «این سیه مار جهان را شده افسونگر»، نگاهی تعلیمی دارد و مجموعه ای از بایسته ها و نبایدهای اخلاقی را تشریح می کند و کلام خود را به بهترین نحو برای برقراری ارتباط با مخاطب عام و خاص به کار می گیرد. هدف و مسأله اصلی پژوهش حاضر، پرداختن به کیفیت بازنمایی آموزه های اندرزی در شعر مذکور بر اساس مبانی نظریه ارتباط کلامی یاکوبسن است. دلیل استفاده از نظریه یاکوبسن این است که او در آراء خود به ابعاد گوناگون سویه های ارتباط گیری گیرنده (مخاطب) و فرستنده (خالق اثر) اشاره کرده است. از این رو، با کاربست آن می توان زوایای جدیدی از سطح فکری سبک شعر پروین را مورد بررسی قرار داد. نتایج تحقیق نشان می دهد که نقش ترغیبی زبان در این شعر برای سوق دادن مخاطب به انجام بایسته های اخلاقی و پرهیز از کاستی های منشی بوده است. شاعر با تکیه بر نقش همدلی، نقش مخاطب را در خوانش و درک متن برجسته تر کرده است. نقش عاطفی، بیانگر چیرگی منِ اجتماعی پروین بر منِ فردی اوست. نقش ارجاعی، بیانگر تلاش شاعر جهت شرح مفهوم دنیاگریزی با تأکید بر مؤلفه های دینی و عرفانی است. نقش ادبی مبین قدرت تصویرگری پروین برای برانگیختن حس زیبایی شناسی مخاطب و افزودن بر قدرت درک وی است. نقش فرازبانی در این شعر، با بهره گیری از رمزهای حیوانی ساده و زودیاب شکل گرفته است که این ویژگی دسترسی طیف وسیع تری از مخاطبان را به محتوای اشعار او فراهم می کند.