محمدرضا روزبهانی

افکار تجدد خواهانه امیر کبیر و دوره تکامل آن،ریشه در مدت سفارت چهار ساله او در دیار عثمانی دارد، وی در این مدت با تنظیمات و تحولات اصلاح طلبانه جامعه عثمانی آشنا شد، تحولات نو گرایانه جامعه عثمانی برای امیر کبیر عبرت انگیزو آموزنده بود و باعث تحول فکری او شد، و زمانی که به صدارت رسید در اقدامات تجدد گرایانه خود از تنظیمات عثمانی الگو برداری کرد.این پژوهش کوششی است مستند با استناد به مدارک و اسناد معتبر تاریخی، با نگرشی پژوهش محور برای روشن شدن چگونگی تاثیر تحولات جامعه عثمانی در عصر تنظیمات بر افکار تجدد خواهانه میرزا تقی خان امیر کبیر به نگارش در می آید.

در دوران فترت، پس از مرگ ایلخان ابوسعید (د.736هق) تا برآمدن تیمور گورکانی(807ه.ق)، جدا از بازماندگان دودمان چنگیزی و حکام محلی، شاهد سر برآوردن حکومت های نوظهوری هستیم که با بهره بردن از شرایط پس از مرگ ایلخان ابوسعید، اقدام به تشکیل دولت کردند. سربداران غرب خراسان تا 783ق، سادات مازندران تا 794ه.ق، سادات گیلان تا 772ه.ق، کارکیا در لاهیجان تا 1060ه.ق دولت هایی هستند که تمایلات صوفیانه داشته اند. در میان این دولت ها، نقش دولت سربداران خراسان به سبب وسعت قلمرو و تکیه هم زمان بر تشیع و تصوف دارای اهمیت ویژه ای است. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی سعی می شود همراه با توصیف تلاش های دولت سربداری برای کسب مشروعیت و عرضه الگوی مشروعیت ساز جدید، علت عدم دست یابی این دولت به یک الگوی واحد مورد توافق گروه های مختلف بیان گردد و تحلیل شود. به نظر می سد، نبود نظریه سیاسی مشخص در گروه سربداری و آرمان گرایی افراطی گروه شیخیان و اوضاع پیچیده سیاسی زمانه، به خصوص ظهور تیمور، عوامل اصلی این عدم توفیق هستند. به گونه ای که تلاش دیرهنگام خواجه علی مؤید در دعوت از محمد بن مکی، شهید اول(د.786ه.ق) برای تشکیل حکومت دینی و کسب مبنای مشروعیتی جدید، نتوانست توفیقی برای دولت سربداری به ارمغان آورد.

آق قویونلوها، زمانی که مغولان بر آناتولی استیلا یافتند، به همراه مغولان در شرق این سرزمین مستقر شدند. با ضعیف شدن حکومت مغولان در آسیای صغیر در قرن هشتم هجری، آق قویونلوها گروهی فعال بودند که به عرصة سیاست قدم گذاشتند و حدود یک قرن بعد، در ناحیه ای که مرکز آن دیار بکر بود، زیر سایة فعالیت و کاردانی رهبرشان، قراعثمان، حکومتی را بنیاد نهادند. هرچند قرایولوک عثمان، مؤسس حکومت آق قویونلوها در دیار بکر، اتحادیة خود را از گم نامی به سطح یک قدرت مطرح در منطقة آناتولی شرقی درآورد، این اوزن حسن بود که طی حدود بیست سال حکومت موفقیت آمیز با اجرای عملیات نظامی علیه حکومت های داخل ایران و قدرت های مجاور آن همراه با فعالیت های دیپلماسی، و نیز جلب حمایت فرقة متنفذ صفوی، توانست تقریباً بر همة ایران مسلط شود. اوزن حسن از همان ابتدای قدم گذاشتن در راه کشورسِتانی سعی کرد از همة عناصر مشروعیت بخش معمول آن زمان برای برحق نشان دادن حکومت آق قویونلوها بهره بگیرد. بنابراین، در مقالة حاضر سعی شده است تا ضمن شناخت مبانی مشروعیت این دودمان، به تأثیر این عناصر مشروعیت بخش در «نشان» اوزن حسن، برای فرمان روایی یادگار محمد تیموری بر خراسان، توجه شود و از این طریق تحول مبانی مشروعیت حکومت آق قویونلوها در واپسین سال های قبل از برآمدن دولت صفویه بیان شود. البته در این بررسی دیدگاه های جلاالدین دوانی و فضل الله بن روزبهان خُنجی دربارة مشروعیت سلاطین این دودمان هم مد نظر قرار گرفته است.