ابراهیم علومی

هدف این مقاله پاسخ به این پرسش است که جهانی شدن چگونه از طریق مهاجرت های بین المللی بر زبان ها تأثیر می گذارد. جهانی شدن با سرعت بخشیدن، گسترش دادن و تنوع بخشیدن به این گونه مهاجرت ها، موجب جدا شدن فرد از جامعه زبانی خود و پیوستن به دنیای زبانی جدیدی می شود. در این مقاله زبان و مهاجرت و تأثیر متقابل آنها از دو نظر بررسی می شود؛ نخست از زاویه سیاستگذاری های مهاجرتی کشورهای میزبان که طبق قوانین خود، مقررات سخت گیرانه ای را در حوزه زبان برای تازه واردان اعمال می کنند و دوم از زاویه فرهنگ پذیری و ادغام در جامعه میزبان توسط مهاجران. نمونه های مطرح شده در ذیل هر کدام نحوه تأثیرگذاری مهاجرت بین المللی بر زبان مهاجران را نشان می دهد و بدین طریق مشخص می شود که مهاجرت بین المللی چگونه در مقیاس وسیع می تواند عامل همگونی زبانی باشد.

پدیده جهانی شدن در عصر کنونی سبب بروز تحولات عمیق و گسترده ای در زندگی انسان ها شده است. بر اثر جهانی شدن و رشد سرمایه گذاری، روند حرکت نیروی انسانی به شهرها افزایش یافته و شهرنشینی تشدید شده است. شهرنشینی افزون بر تغییرات جمعیتی، تغییر در شیوه زندگی، نظام ارزشی و در یک کلام تحول فرهنگی افراد را نیز با خود به همراه دارد. مهم ترین عنصر فرهنگی که به علت شهرنشینی در جوامع چندفرهنگی از دست می رود، زبان است. هدف این مقاله پاسخگویی به این پرسش است که جهانی شدن چگونه از راه شهرنشینی بر تنوع زبانی تأثیر می گذارد؟ فرضیه مقاله این است که جهانی شدن با تشدید شهرنشینی به دو گونه بر زبان ها تأثیر منفی می گذارد و سبب افول تنوع زبانی می شود: نخست، از راه همانندسازی و ادغام مهاجران در جامعه جدید شهری؛ و دوم غرق شدن جمعیت میزبان در جمعیت مهاجر. این دو صورت از تأثیر شهرنشینی بر زبان در بستر تغییر «نگرش زبانی» گویشوران اتفاق می افتد. پژوهش ها نشان می دهد که شهرنشینی به دلایل گوناگون با تغییر «نگرش زبانی» گویشوران زبان اقلیت یا محلی، موجب نگرش منفی گویشوران زبان محلی به زبان خود و نگرش مثبت به زبان معتبرتر می شود، و به انتقال ندادن بین نسلی یک زبان و حذف یا مرگ آن زبان منجر می شود. این مطالعه با تجزیه و تحلیل آمارهای گردآوری شده در پژوهش های کارشناسان و گزارش های رسمی یونسکو و دسا درباره تأثیر پدیده جهانی شدن بر تحولات زبان، و نیز  پیامدهای جهانی رشد شهرنشینی و براساس چارچوب مفهومی جهانی شدن، شهرنشینی و تنوع زبانی انجام می شود. تأثیر شهرنشینی بر زبان ها نشان می دهد که چگونه این عامل می تواند در از بین رفتن تنوع زبانی عمل کند و عامل همگونی زبانی در جهان باشد.

رشد شهرنشینی در ایران با تغییرات سریع اجتماعی و فرهنگی همراه بوده است، تغییراتی که نخستین قربانیان آن، زبان های بومی مهاجران به شهرهاست. بر این اساس زبان های محلی و بومی ایران که کانون اصلی آنها روستاها و شهرهای کوچک است در معرض نابودی تدریجی قرار گرفته اند. با تشدید چالش پیش آمده، این پرسش مطرح میشود که در حکمرانی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برای حمایت از تنوع زبانی چه راهبردی باید اتخاذ شود؟ پاسخ فرضی که با رویکرد تجویزی به آزمون داده ها گذاشته شد این است که با توجه به سرعت رشد شهرنشینی و گستره تنوع زبانی در ایران، راهبرد سیاستگذاری فرهنگی کشور باید حمایت از تنوع زبانی با استفاده از حکمرانی فرهنگی چندسطحی باشد که در سطح نهادهای فراملی، حکومت– ملت، شبکه های فراملیتی، دولت های فرو ملی، جامعه مدنی و مشارکت مبتنی بر مکان قابل اجراست.یافته های پژوهش که با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به دست آمد، ضمن اثبات فرضیه مطرح شده، نشان می دهد که با توجه به تهدید فزاینده علیه تنوع زبانی و وجود خلا قانونی در مورد حمایت دولت مرکزی از تنوع زبانی، حکمرانی فرهنگی کشور نه تنها باید در سیاستگذاری ها از ظرفیت نهادهای حکومتی استفاده کند، بلکه باید با نگاهی چند وجهی از ظرفیت سازمان های مردم نهاد داخلی و بین المللی و نیز سازمان های فرهنگی بین المللی همچون یونسکو بهره گیرد تا از امکانات و مزایای مادی و پشتیبانی های معنوی آنها در جهت حمایت از تنوع زبانی در ایران برخودار شود.