مرتضی خداقلی

رخداد بارش سیل آسای فروردین 1398 در استان لرستان نمونه ای بارز از بارش های سنگینی بود که خسارت های بسیار قابل توجهی به زیرساخت های کشاورزی، شهری، حمل ونقل و ارتباطات برجای گذاشت. هدف از این پژوهش، بررسی و الگویابی سینوپتیکی-آماری بارش سنگین فروردین 1398 در حوضه آبریز درود-بروجرد است. در این راستا، از داده های مربوط به میزان بارش روزانه ایستگاهی ماه فروردین 1398  ایستگاه های سینوپتیک بروجرد و درود، داده های فاکتورهای سینوپتیکی پایگاه اقلیمی NOAA برای دو روز 5 و 12 فروردین 1398 و داده های جو بالای پایگاه دانشگاه وایومینگ برای روزهای 5 و 12 فروردین 1398 استفاده شد. نتایج تحلیل آماری نشان داد که رخداد بارشی فروردین 1398، ازجمله بارش های سنگینی بوده که در موج اول (5 فروردین) 15 درصد از کل بارش سال و در موج دوم (12 فروردین) 20 درصد از کل بارش متوسط سالانه منطقه، ثبت شده است. تحلیل الگوهای سینوپتیکی این رخدادهای بارش سنگین نشان داد که الگوی سینوپتیک مشابهی مولد این دو موج بارش سنگین در منطقه بوده است. در هر دو روز وجود یک ناوه عمیق با یک هسته بسته شده با ارتفاع 5500 و 5550 ژئوپتانسیل متر بر روی شرق دریای مدیترانه و قرارگیری غرب ایران در بخش جلویی یک ناوه بسیار عمیق شرایط صعود و ورود سیستم های کم فشار را برای غرب کشور به وضوح فراهم کرده است. در این دو روز شاخص امگا به صورت معنی داری به مقدار حدی (0.2-)رسیده بود. ازلحاظ تأمین رطوبت بارش های این دو روز  نتایج نشان داد که در سطح 850 میلی-بار، تزریق رطوبت در منطقه موردمطالعه با تعامل دو سیستم سیکلونی (در شرق دریای مدیترانه) و آنتی سیکلونی (روی خلیج عدن) صورت گرفته است و منبع تأمین رطوبت نیز به ترتیب دریای مدیترانه، دریای سرخ و خلیج فارس بوده است که رطوبت را در سطح منطقه به 11 تا 13 گرم در کیلوگرم هوای خشک رسانده است. شاخص های ناپایداری جو بالا، وجود ناپایداری بسیار شدید را در منطقه تایید نمی کرد. ناپایداری متوسط در ترازهای پایین جو که قابلیت گسترش به تراز فوقانی را نداشته است (نمودار Skew-T)، بیانگر آن بوده است که یک سامانه سینوپتیک سراسری، کل منطقه را درگیر کرده است و عامل همرفت محل نقشی نداشته است.

هدف اساسی این تحقیق توان سنجی آگروکلیمایی استان هرمزگان برای توسعه و ایجاد مزارع کشت و پرورش گیاه دارویی آلوئه ورا در دوره پایه و دوره تغییراقلیم میباشد. در این راستا، داده های تأثیرگذار در مراحل مختلف فنولوژیکی گیاه آلوئه ورا شامل دمای کمینه و بیشینه و بارش، به عنوان عوامل اقلیمی و متغیّرهای ارتفاع، شیب، جهت شیب، خاک، به عنوان عناصر پایدار در ارزیابی نواحی مستعدّ کشت گیاه آلوئه ورا، استفاده گردید. از تکنیک سیستم تصمیم گیری چندمعیار در محیط GIS، با استفاده از تابع گامای فازی (Fuzzy Gama) برای برهم نهی و در نهایت مشخص کردن عرصه های مناسب کشت گیاه آلوئه ورا استفاده گردید. نقش تغییرات اقلیمی در دو سناریوی حدی تغییراقلیم یعنی B1 و A2 برای ارزیابی تغییرات عرصه های آگروکلیمایی کشت آلوئه ورا در استان هرمزکان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از اجرای تابع تلفیق Fuzzy Gama در استان هرمزگان نشان داد که در اقلیم دوره پایه، 35/0 از مساحت استان دارای قابلیّت کشت خوب و عالی برای این گیاه هستند. این نواحی عموما منطبق بر نواحی کم شیب و گرم بخش های جنوبی استان بوده و منطبق بر خاک های با بافت و عمق و زهکشی مناسب، یعنی خاک های آریدی سویل و آنتی سویل هستند، در حالی که در بخش های شمالی استان عامل شیب، تامین نشدن نیازگرمایشی گیاه آلوئه ورا، تولرنس دمایی درون سالی و شبانه روزی، عملکرد محصول را بسیار ضعیف کرده و توسعه مزارع پرورش آلوئه ورا در این نواحی توصیه نمیشود. در شرایط اقلیمی شبیه سازی شده برای سال 2070 تحت 2 سناریوی حدی تغییراقلیم، عرصه های آگروکلیمایی قابلیت کشت گیاه آلوئه ورا تغییرات نسبتاً بارزی را نسبت به اقلیم دوره پایه خواهند داشت به طوری که بیشترین تغییرات مربوط به سناریوی A2 که در آن طبقات قابلیت ضعیف، فاقد قابلیت و قابلیت کشت متوسط، با کاهش مساحتی بین 30 تا 40 درصد روبرو بوده اند در حالی که دو طبقه آگروکلیمایی قابلیت کشت بالا و قابلیت کشت خوب، تحت سناروی مذکور افزایشی در حدود 20 تا 40 درصد نشان خواهند داد.

هدف اساسی این تحقیق توان سنجی آگروکلیمایی استان هرمزگان برای توسعه و ایجاد مزارع کشت و پرورش گیاه دارویی آلوئه ورا در دوره پایه و دوره تغییراقلیم میباشد. در این راستا، داده های تأثیرگذار در مراحل مختلف فنولوژیکی گیاه آلوئه ورا شامل دمای کمینه و بیشینه و بارش، به عنوان عوامل اقلیمی و متغیّرهای ارتفاع، شیب، جهت شیب، خاک، به عنوان عناصر پایدار در ارزیابی نواحی مستعدّ کشت گیاه آلوئه ورا، استفاده گردید. از تکنیک سیستم تصمیم گیری چندمعیار در محیط GIS ، با استفاده از تابع گامای فازی ( Fuzzy Gama ) برای برهم نهی و در نهایت مشخص کردن عرصه های مناسب کشت گیاه آلوئه ورا استفاده گردید. نقش تغییرات اقلیمی در دو سناریوی حدی تغییراقلیم یعنی B1 و A2 برای ارزیابی تغییرات عرصه های آگروکلیمایی کشت آلوئه ورا در استان هرمزکان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از اجرای تابع تلفیق Fuzzy Gama در استان هرمزگان نشان داد که در اقلیم دوره پایه، 35/0 از مساحت استان دارای قابلیّت کشت خوب و عالی برای این گیاه هستند. این نواحی عموما منطبق بر نواحی کم شیب و گرم بخش های جنوبی استان بوده و منطبق بر خاک های با بافت و عمق و زهکشی مناسب، یعنی خاک های آریدی سویل و آنتی سویل هستند، در حالی که در بخش های شمالی استان عامل شیب، تامین نشدن نیازگرمایشی گیاه آلوئه ورا، تولرنس دمایی درون سالی و شبانه روزی، عملکرد محصول را بسیار ضعیف کرده و توسعه مزارع پرورش آلوئه ورا در این نواحی توصیه نمیشود. در شرایط اقلیمی شبیه سازی شده برای سال 2070 تحت 2 سناریوی حدی تغییراقلیم، عرصه های آگروکلیمایی قابلیت کشت گیاه آلوئه ورا تغییرات نسبتاً بارزی را نسبت به اقلیم دوره پایه خواهند داشت به طوری که بیشترین تغییرات مربوط به سناریوی A2 که در آن طبقات قابلیت ضعیف، فاقد قابلیت و قابلیت کشت متوسط، با کاهش مساحتی بین 30 تا 40 درصد روبرو بوده اند در حالی که دو طبقه آگروکلیمایی قابلیت کشت بالا و قابلیت کشت خوب، تحت سناروی مذکور افزایشی در حدود 20 تا 40 درصد نشان خواهند داد.

یکی از انواع بلایای طبیعی که هر ساله سبب وارد آمدن آسیب های زیست محیطی و اجتماعی بسیاری در برخی کشورهای جهان می شود، طوفان گرد و غبار می باشد. پژوهش حاضر با هدف بررسی گردوغبار در ایستگاه های یاسوج و دوگنبدان شکل گرفته است. در این راستا کدهای 1، 1، 3، 3، 31، 32 و 30  گردوغبار در این ایستگاه ها در مقیاس روزانه، ماهانه و سالانه طی دوره آماری 32-1313 مورد بررسی قرار گرفت. پس از بررسی فراوانی روزانه، ماهانه و سالانه کدها در تمام ایستگاه ها، تقویم زمانی روزانه آنها تهیه شد. سپس روند تعداد روزهای همراه با گردوغبار آنها بررسی گردید. نتایج نشان داد ایستگاه دوگنبدان با 2331 روز گردوغباری بیشترین رخداد گردوغبار را طی دوره آماری مورد مطالعه داشته است. همچنین دو کد 1 و 1 بیشترین رخداد را در تمام ایستگاه ها داشته اند. کد 1 در ایستگاه دوگنبدان در سال 1331 و در ایستگاه یاسوج در سال 1333 از بیشترین فراوانی برخوردار بوده اند. کد 1 نیز در ایستگاه دوگنبدان در سال 1311 و در ایستگاه یاسوج در سال 1311 بیشترین رخداد را داشته است. بررسی های ماهانه نیز نشان داد کدهای 1 و 1 بیشتر طی ماه های گرم سال به وقوع پیوسته اند. به طوری که این کدها در دوگنبدان طی تیرماه و در یاسوج طی اردیبهشت ماه از بیشترین فراوانی رخداد برخوردار بوده است. نتایج بررسی روند گردوغبار نیز بیانگر آن است که در هر دو ایستگاه های ماه های سرد سال از روند کاهشی گردوغبار برخوردار بوده و ماه های گرم سال فاقد روند بوده اند. در مقیاس سالانه نیز هر دو ایستگاه روند افزایشی را نشان دادند  .

 در سال های اخیر محبوبیت زنبورداری شهری به سرعت در حال افزایش است، به طوری که ممنوعیت زنبورداری در بسیاری از شهرهای دنیا رفع شده است. مهم ترین نتیجه پرورش زنبور عسل، گرده افشانی است اما یکی از اهداف بشر از پرورش زنبور عسل، برداشت تولیدات آن می باشد. زنبورداری شهری به گرده افشانی درختان و گل های پارک ها و خیابان ها در فضای شهر کمک زیادی می کند و همچنین می تواند به عنوان یک کسب و کار خانگی محسوب شود. با توجه به اینکه در زنبورداری شهری کندوها کوچ داده نمی شوند، توجه به دما به عنوان مهمترین عنصر جوی موثر بر زنبورداری حائز اهمیت است. در این تحقیق از آمار دمای کمینه و بیشینه روزانه ایستگاه های هواشناسی در دوره آماری 20 ساله استفاده شده است. از این داده ها برای تطبیق آستانه های دمایی موثر بر فعالیت زنبور عسل استفاده شده است. نتایج برآوردهای ایستگاهی با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی و با توجه به رابطه مستقیم بین تغییرات ارتفاعی و تغییرات دمایی به پهنه استان فارس تعمیم داده شده است. سپس نقشه پهنه بندی قابلیت زنبورداری شهری در استان فارس ترسیم گردید. نتایج نشان داد شرایط حرارتی فعال تقریبا در بیشتر نواحی استان از ماه فروردین آغاز شده و به تدریج به مناطق مرتفع استان می رسد. نواحی جنوبی و کم ارتفاع استان در ماه های تیر تا مهر دارای محدودیت گرمایی هستند. مناسب ترین مکان ها جهت استقرار کلنی ها با تبعیت از نقشه های پهنه بندی بر پایه شرایط دمایی جهت زنبورداری شهری، شهرهای واقع در نوار مرکزی استان با ارتفاع متوسط 1500 متر از سطح دریا هستند.

استان اصفهان با ویژگی های اقلیمی چون بارش کم و تغییر پذیری زیاد، درجه حرارت و تبخیر و تعرق بالا باعث فقر پوشش گیاهی در اکثر اراضی مرتعی و خصوصاً بیابانی گردیده است. بروز پدیده فرسایش بادی در بعضی مناطق با کمترین باد باعث هجوم ماسه های روان به شهرها، روستاها، مراکز نظامی و ...شده، از این رو شناخت کانون هایی که برداشت رسوبات بادی در آنجا اتفاق می افتد، می تواند کمک قابل ملاحظه ای در مبارزه با فرسایش بادی داشته باشد. در این مقاله سعی شده با بررسی مرفولوژی عمومی تپه های ماسه ای و مطالعه کلی رژیم های باد هر منطقه (استفاده از آمار هواشناسی و گلباد) در دشت سگزی واقع در استان اصفهان و همچنین با مکان یابی مناطق برداشت و با شناسایی رخساره های حساس به فرسایش باد، محدوده هایی از اراضی که دارای بیشترین نقش در رسوبات بادی را دارند، شناسایی گردد. با بررسی پراکنش گونه دارویی موجود، بررسی پوشش گیاهی حاصل از NDVI در منطقه، میزان مناطقی که تحت فرسایش بادی و بدون پوشش گیاهی هستند و عامل اصلی گرد و غبارند، شناسایی شد. این محدوده ها محل مناسبی جهت کاشت گیاهان دارویی به خصوص گیاه دارویی خارشتر برای کاهش گرد و غبار هستند. با توجه به اینکه خارشتر بیشترین پراکنش در محدوده را دارد، تلفیق این نقشه با نقشه کانون های بحرانی فرسایش نشان می دهد که نقاطی که بدون خارشتر و پوشش گیاهی فقیر است، بیشترین فرسایش بادی را در این منطقه به همراه دارد.

تهیه نقشه فرسایش خاک در حوضه ها آبخیز مبنای اولویت بندی برنامه ی حفاظت خاک است. هدف ازاین پژوهش بکارگیری مدل فرسایشی F.A.Oو ارزیابی متغیرهای آن بااستفاده از قابلیت GIS و تهیه نقشه فرسایش خاک حوضه آبخیز مارون می باشد. بدین منظور پس از رقومی کردن نقشه های حوضه به مقیاس1:50000 و تلفیق آنها با همدیگر در محیط نرم افزار Arc GIS10.3 ، نقشه واحدهای کاری یا همگن تهیه گردید. سپس باتوجه به جداول امتیازدهی عوامل مورد استفاده در مدل و بازدیدهای میدانی با به کارگیری GPS در عرصه و اعمال امتیازات عوامل در هر یک از واحدهای همگن در محیط GIS، امتیاز نهائی هر عامل و نیز نمره شدت میزان فرسایش در واحدهای کاری برآورد گردید. درنهایت نقشه وزنی حاصل براساس جدول طبقه بندی کلاس های فرسایشی مدل F.A.O و باتوجه به دامنه حداقل و حداکثر نمره ارزیابی شده برای عوامل در واحدهای کاری به چهار رده فرسایشی با وضعیت های نسبتاً متوسط، متوسط، زیاد و خیلی زیاد طبقه بندی گردید. نتایج نشان می دهد 95 درصد از وسعت منطقه مورد بررسی در فرسایش متوسط (49/06 درصد) تا زیاد (45/98 درصد) و تنها 5 درصد مساحت منطقه در رده فرسایش نسبتاً متوسط (3/66 درصد) و خیلی زیاد (1/30 درصد) قرار می گیرد.

اکوسیستم های مرتعی از قطعات متنّوعی تشکیل شده اند که میزان عملکرد هر یک از آن ها با یکدیگر تفاوت دارد. خصوصیات ساختاری و عملکردی قطعات مرتعی در اثر فعالیت های مدیریّتی تغییر می کند و از این خصوصیات می توان برای تفسیر آثار مدیریّت استفاده کرد. بدین منظوردر منطقه جنوب غربیاستان اصفهان نمونه برداری در سطح چشم انداز که شامل دو گونه Bess Artemisia sieberi (درمنه دشتی) و Anabasis aphylla. L(شپشو) است، انجام شد و ویژگی های عملکردی مرتع مورد نظر، مطالعه و سپس با ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک حاصل از تشریح پروفیل خاک مقایسه شد. نمونه برداری در دو ترانسکت 50 متری انجام شد و با استفاده از مدل LFA سه ویژگی پایداری، نفوذپذیری و چرخه مواد غذایی تعیین گردید.  نتایج نشان داد که دو گونه مورد بررسی دارای عملکرد تقریباً یکسانی بوده و این دو قطعه از نظر آماری تفاوت معنی داری ندارند، اما به مقدار بسیار ناچیزی، گونه.L    Anabasis aphylla دارای ویژگی عملکردی بالاتریاست. منطقه مورد مطالعه از نظر پایداری در حد متوسّطی قرار داشته، در حالی که از نظر ویژگی های چرخه عناصر غذایی و نفوذپذیری در سطح نامناسبی بوده که شاخص نظام سازمان یافتگی در حدود 18/0 حاکی از ساختار نامناسب منطقه است. همچنین نتایج تشریح پروفیل خاک در منطقه، حاکی از نفوذ پذیری و چرخه عناصر نامناسب و پایداری متوسّط در منطقه مطالعاتی است.  

به منظور پهنه بندی اقلیمی استان یزد، چهل و دو متغیر اقلیمی از بین داده های هواشناسی ایستگاه های سینوپتیک و کلیماتولوژی استان و مناطق مجاور انتخاب شد و متناسب با فواصل ایستگاه ها و تغییرات مکانی متغیرهای انتخابی شبکه ای به ابعاد 15´15 کیلومتر روی استان گسترانده شد و با روش کریجینگ مقادیر چهل و دو متغیر برآورد شد. از روش تحلیل عاملی با دوران واریماکس به منظور کاهش ابعاد ماتریس داده ها و از روش تحلیل خوشه ای پایگانی به طریق وارد جهت پهنه بندی اقلیم استان استفاده شد. یافته های این بررسی نشان می دهد پنج عامل اول،  92.83درصد پراش متغیرهای اولیه را بیان می کند. این عوامل عبارت اند از: بارش، دمای گرمایشی، گردوغبار، باد و رطوبت که به ترتیب34.70 ، 32.74، 08.92،7.11 ، 6.39 درصد از تغییرات را نشان می دهند. نتایج تحلیل خوشه ای با روش سلسه مراتبی وارد، نشان می دهد که استان یزد با مساحت 131575 کیلومترمربع دارای شش پهنه اقلیم متفاوت است. این مناطق عبارت اند از: نسبتا خشک و سرد، خشک و غباری، نیمه خشک و سرد، خشک و بسیار گرم، فراخشک و گرم، فراخشک و بادی.