سمیه فخرالدین

مقدمه مخروط افکنه ها به عنوان یکی از عوارض ژئومورفیکی مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می شوند که نتیجه ی عملکرد جریانهای شدید آب در گذشته و حال می باشند و از این نظر می توان آن را در زمره مواریث اقلیمی کواترنر در نظر گرفت. دریو در سال 1873 میلادی واژه مخروط افکنه را برای نخستین بار مورد استفاده قرار داد. سپس بررسی ها در مورد مخروط افکنه ها، از سوی سازمان زمین شناسی امریکا در نیمه دوم قرن نوزدهم انجام گرفت. در ابتدای دهه 1960تحقیقات در زمینه مخروط افکنه و بررسی فرآیندهای کنترل کننده گسترش مخروط افکنه ها جنبه تحلیل های کمی به خود گرفت. بطور کلی مخروط افکنه ها در بسیاری از نقاط جهان بدلیل داشتن شرایط مناسب، موقعیت خوبی برای استقرار سکونتگاهها و مراکز استقرار انسانی، از دوره های پیش از تاریخ تاکنون فراهم کرده اند. این مورد یعنی توسعه ی استقرار گاهها بر روی مخروط افکنه ها، محدود به دوره ی پیش از تاریخ و تاریخی نیست، بلکه در حال حاضر نیز بسیاری از مراکز جمعیتی و کاربری های مختلف فعالیت های انسانی، برروی مخروط افکنه ها شکل گرفته اند. در کشور ایران که بسیاری از سکونتگاه های شهری وروستایی و فعالیت های مربوطه در سطوح مخروط افکنه استقرار یافتند، ضرورت مطالعه و شناخت مخروط افکنه ها بیشتر احساس می شود به ویژه در دامنه جنوبی البرز واقع دراستان سمنان که مخروط افکنه های گوناگون، متعدد و متفاوت وجود دارد اهمیت و ارزش این گونه بررسی ها آشکارتر است. از این رو، در این تحقیق سعی شده است با انتخاب تعداد زیادی از حوضه های آبی و مخروط افکنه های وابسته به آنها در دامنه ی جنوبی البرز در استان سمنان، ارتباط کمی بین 10 ویژگی هندسی حوضه های آبی با ابعاد مخروط افکنه های وابسته به آنها مورد بررسی قرار گیرد. مواد و روش ها قلمرو مکانی این تحقیق مخروط افکنه های دامنه ی جنوبی البرز واقع در استان سمنان می باشد. محدوده ی مورد مطالعه از 34 درجه و 13 دقیقه تا 37 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و از 51 درجه و 51 دقیقه تا 57 درجه و 3 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. منطقه مورد مطالعه متشکل از تعداد زیادی مخروط افکنه مجاور هم می باشد که تعداد 44 مخروط افکنه ی قابل شناسایی در دامنه های جنوبی البرز به همراه 44 حوضه آبی آنها انتخاب شده است. در این تحقیق، از فرایند تحلیل سلسله مراتبی که جزو مدلهای چند معیاره تصمیم گیری است برای بررسی تاثیر ویژگی های هندسی آبخیز ها و اولویت بندی عوامل موثر استفاده گردید. جهت دستیابی به هدف مورد نظر محدوده مخروط افکنه ها با استفاده از عکس های هوایی 1:25000 همراه با بازدید های میدانی تعیین شد. فرآیند تحلیل سلسه مراتبی از پرکاربردترین مدل هایی تصمیم گیری چند شاخصه است که توسط فردی عراقی الاصل به نام توماس ال ساعتی در دهه 1980 پیشنهاد شد. در این روش ابتدا به منظور تعیین ارجحیت عوامل مختلف و تبدیل آنها به مقادیر کمی از قضاوت های شفاهی (نظر کارشناسی) استفاده می شود. در این تحقیق برای تعیین درستی وزن دهی به هر عامل و به منظور انجام مقایسه از روش همبستگی استفاده شده است. ضریب همبستگی ابزاری آماری، برای تعیین نوع و درجه رابطه ی یک متغیر کمی با متغیر کمی دیگر است. این روش، یکی از معیارهای مورد استفاده در تعیین همبستگی دو متغیر است. ضریب همبستگی شدت رابطه و همچنین نوع رابطه (مستقیم یا معکوس) را نشان می دهد. این ضریب بین ۱ تا ۱- است و در صورت عدم وجود رابطه بین دو متغیر، برابر صفر است. نتایج و بحث روابط بین مخروط افکنه ها و ویژگی هندسی آبخیز ها به لحاظ تاثیر آنها بر رفتار هیدرولوژیکی آن، در مطالعات مربوط به مخروط افکنه ها مورد توجه می باشد. علت اصلی توجه به موضوع این است که ویژگی های هندسی حوضه ها در تعیین ابعاد مخروط افکنه ها و تحول آنها نقش بسیار مهمی را ایفا می کند. نتایج حاصل از بررسی روابط بین مساحت مخروط-افکنه های دامنه جنوبی البرز در استان سمنان با ویژگی های هندسی حوضه های آبی آنها نشان می دهد که که وزن معیارهای 10 گانه مساحت، شیب، ضریب شکل، ارتفاع، محیط، طول حوضه، تراکم زه کشی، طول کل آبراهه،شیب آبراهه اصلی و طول حوضه به ترتیب 337/0، 190/0، 134/0، 091/0، 075/0، 055/0، 043/0، 032/0، 024/0، 018/0، است. بنابراین نتیجه گرفته می شودکه اثر مساحت حوضه در تشکیل مخروط افکنه بیش از سایر ویژگی های هندسی حوضه های آبی بوده است، و طول حوضه، دارای کمترین تاثیر در تشکیل و گسترش مخروط افکنه های این منطقه را داشته است. نتیجه گیری نتایج نشان می دهد همبستگی بین ویژگی های حوضه ها و مخروط افکنه ها در منطقه مورد مطالعه دارای تفاوت چشمگیری می باشند، به طوری که برخی از همبستگی ها بالا و برخی بسیار پایین هستند. عوامل موثر به ترتیب شامل مساحت، طول کل آبراهه، محیط حوضه، طول آبراهه اصلی، طول حوضه، ارتفاع حوضه، شیب آبراهه اصلی، شیب حوضه، ضریب شکل و در نهایت تراکم زه کشی با ضرایب 969/0، 935/0، 927/0، 913/0، 891/0، 465/0، 299/0، 197/0، 176/0 و 061/0 در تشکیل مخروط افکنه های منطقه مورد مطالعه دارای اهمیت می باشند. در این روش مساحت حوضه بیشترین تاثیر را در ابعاد مخروط افکنه های این منطقه داشت است.