شادابه عزیزپور

یکی از دوره های درخشانِ هنر معماری ایران، دوره سلجوقیان است که مصادیق بسیاری از آن را می توان در پایتخت سیاسی- فرهنگی آنان، اصفهان، یافت. اردستان پیرو تحولات سیاسی و مذهبیِ پایتخت، از کانون های مهم و فعال اصفهان در این دوره به شمار می رفته و همین امر سبب شد که تغییرات اساسی در سامانه فضایی و کالبدی مسجد جامع این شهر ایجاد گردد. این بنا، یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایران بوده که در طول حیات خود، تغییرات گسترده ای را تجربه کرده است. باوجود اهمیت این مسجد و تعدد پژوهش های صورت گرفته، همچنان تحولات فضایی- کالبدی آن به وضوح مشخص نیست. بنابراین، سیر تحول مسجد جامع اردستان و تفکیک لایه های تاریخی آن، هدف پژوهش حاضر است. روش تحقیق به کار گرفته شده، تفسیری- تاریخی است. ضمن اینکه، مستندنگاری و مطالعات تطبیقی نیز مبنای اصلی کار قرار گرفته است. شایان یادآوری است تأمل در آرای پژوهشگران و تعمیم نظریات آنان، برای مرتفع ساختن کاستی های موجود بوده که نتایج ارزنده ای در خصوص تفکیک لایه های تاریخی داشته است. بررسی های انجام شده بیانگر آن است که کهن ترین عنصر معماری در بقایای مسجد، قسمت هایی از دیوار خشتی بوده که متعلق به بنایی پیش از مسجد اولیه است. با تکیه بر مطالعات تطبیقی، مسجد از دوره آل بویه وجود داشته و عمده تحولات آن در دوران سلجوقیه و صفویه صورت گرفته و پس از آن، تغییرات در پوسته ظاهری بنا انجام شده است. دستاوردهای پژوهش تا حد بسیاری ابهامات موجود در زمینه لایه های تاریخی این بنا را، بخش هایی که تاکنون نادیده انگاشته شده اند، کاسته است.