محمد محدثی

تنوع ترکیب عقیدتی ساکنان مصر و شام و تساهل مذهبی فاطمیان در قرن چهارم و پنجم هجری، مسلمانان را با چالش ها و شبهات جدیدی مواجه کرد. این امر توجه خاص اندیشمندان مسلمان را به حفظ انسجام و تثبیت عقیده معتقدان به دین اسلام در این مناطق به دنبال داشت. پویایی ابوالفتح کراجکی (م.449ق) و توجه پنهان و آشکار او در نگارش آثارش به دفاع از حقانیت دین اسلام، با این مقدمه فهم پذیر است؛ از این رو، با در نظر داشتن روش متکلمان آن دوره یعنی استفاده از تاریخ- در کنار حدیث و استدلال عقلی- برای اثبات عقاید، پرسش اصلی پژوهش حاضر، نحوه بهره گیری کراجکی از گزارش های تاریخی برای دفاع از اسلام است. نتیجه این پژوهش که با رویکرد معناکاوی و بهره گیری از مفهوم «انگاره» انجام شده است، نشان می دهد روش کراجکی در دفاع از حقانیت اسلام، پیوندزدن وقایع تاریخی مشهور با جنبه های اعجازی کتاب خدا (خبر از آینده) و زندگی پیامبر(ص) بوده است؛ امری که امکان وقوع معجزات را پذیرفتنی تر کرده و نفی انگاره های ایجادشده توسط مسیحیان در منطقه و ایجاد دو انگاره «ما هم مانند آنها هستیم» (با برجسته سازی اشتراک معجزات پیامبران) و «ما بهتر از آنها هستیم» (پیوند معجزات و پیشگویی ها با تاریخ به وقوع پیوسته) را به دنبال داشته است. در این روش، پذیرش این معجزات یا انگاره ها، با پذیرش حقانیت پیامبر خدا(ص) و قرآن همراه بوده و درنهایت تثبیت عقیده حقانیت دین اسلام را سبب می شده است.

آگاهی از شبکه ارتباطی عالمان امامی و نحوه ارتباطات آنها با مرکز هر دوره،امری اثرگذار در شناخت ما از اندیشمندان کمتر شناخته شده مناطق مختلف است.امری که توجه به آن از جنبه های مختلفی همچون روابط استاد- شاگردی(عالم پروری)،اثربخشی تفکرات و نیز نوع و محتوای آثار تولید شده حائز اهمیت است. از اینرو در پژوهش حاضر، با تمرکز بر کراجکی(م.449) به عنوان یکی از علمای شام، رابطه استاد- شاگردی او با زعمای مکتب بغداد مورد توجه قرار گرفته و سپس تاثیر آن بر عملکرد علمی کراجکی در شام بررسی شده است. نتیجه این پژوهش توصیفی- تحلیلی حاکی از آنست که طوسی استاد کراجکی نبوده، همانطورکه میان کراجکی و سید مرتضی با وجود قرابت فکری، رابطه استاد- شاگردی وجود نداشته است. از میان زعمای مکتب بغداد، شیخ مفید تنها استاد کراجکی بوده است. ارتباطی که بر آراء فقهی، کلامی و اندیشه سیاسی او تاثیر گذارده است. انتخاب موضوعات آثار تالیفی او را تحت الشعاع قرار داده، بر گزینش و نحوه نقل روایات تاریخی در آثار این اندیشمند موثر بوده و در گسترش مکتب متکلمان در شام نقش داشته است.