مهدى علیخانى

جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی پس از وقوع انقلاب اسلامی وارد یک دهه تعارض و تقابل که الگوی پر تکرار در روابط شان بوده است، شدند. اما تحولات هویتی، ژئوپلتیکی و بین المللی حادث در دهه1990 موجب تغییر این الگوی حاکم بر روابط آن ها شد. هدف این مقاله، بازخوانی روابط تهران و ریاض در دوره پس از جنگ است تا بررسی کند «چگونه و متاثر از چه عواملی، دو کشور از تعارض و تقابل به سوی بهبود مناسبات حرکت کردند». سوال مقاله این است که «چه عواملی موجب حاکم شدن الگوی همزیستی به جای تعارض در روابط ایران و عربستان سعودی طی سال های 1368 تا 1376 گردید؟». یافته این مقاله که با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و بهره گیری از دو رویکرد اجتماعی (سازه انگاری) و مادی (واقع گرایی) صورت گرفته این است که «ساختار اجتماعی حاکم بر روابط ایران و عربستان سعودی در سال های 1368 تا 1376 موجب شد تا محیط آنارشیک بین المللی و منطقه ای که موجب سوءظن و بی اعتمادی دو کشور شده بود، تحلیل رفته و با تغییر فرهنگ دشمنی حاکم بر روابط، آن ها به سوی همزیستی مبتنی بر عدم تقابل هویتی و تبدیل تعارض ژئوپلتیکی به رقابت، با وجود فشارهای ساختاری حرکت کنند».

با خروج آمریکا از برجام، راهبرد ترامپ بر مبنای فشار حداکثری و مستمر بر ایران با هدف دستیابی به توافقی جدید و گسترده تر از موضوع هسته ای قرار گرفت. در این راه مجموعه ای از ابزارهای مختلف به شکل منسجم، هدفمند و همزمان به خدمت این راهبرد در آمد. این مقاله با هدف شناخت غیر تقلیل گرایانه از رویکرد ترامپ در برابر ایران، از مفهوم «قدرت اجبار» و ابزارهای اعمال آن به عنوان بستری مناسب در جهت فهم مدل تحلیل و چگونگی پیشبرد راهبرد فشار حداکثری بهره می گیرد. سوالات اصلی مقاله این است که «راهبرد فشار حداکثری ترامپ بر ایران در چارچوب چه مدلی قابل تحلیل است و چگونه این راهبرد عمل کرده است؟ چه ارتباطی میان اجزا این راهبرد وجود دارد؟ نقاط قوت و ضعف آنها چیست؟ برای پاسخ گویی به این پرسش، روش تحقیق مقاله، روش تحلیلی و توصیفی است و مهم ترین «محدودیت پژوهش» نیز محرمانه بودن داده های آماری به واسطه شرایط تحریمی بوده است. مطابق نتیجه کلی مقاله، آمریکا علاوه بر اقدام به تحریم های گسترده در حوزه های اقتصادی، انرژی و تسلیحاتی، به رهگیری دریایی، حمایت آشکارتر از اپوزیسیون و حملات گسترده تر سایبری دست زده است تا این اقدامات توامان را جایگزین جنگ کند. هر چند به رغم برخی آسیب های وارده، تدابیر ایران تاکنون موجب عدم تحقق اهداف ترامپ شده است، اما احتمال استفاده بی محاباتر و خارج از قاعده ترامپ از این ابزارها قابل پیش بینی است.

قاعده منع توسل به زور از اصول تثبیت شده حقوق بین الملل و سازمان ملل متحد است. به رغم این امر بارها کشورها ضمن توسل به زور، در تلاش برای مشروع جلوه دادن آن بوده اند. هدف از این مقاله بررسی قاعده منع توسل به زور و استثنائات آن از یکسو و مساله اقدام پیشدستانه نظامی می باشد. چرا که حوادث 11 سپتامبر موجب تفاسیر گسترده از حق دفاع مشروع و نیز طرح دکترین اقدام پیشدستانه شد و برغم مخالفت های بین المللی با آن، امروز همچنان احتمال توسل به اقدامات پیشگیرانه و پیشدستانه وجود دارد. این مقاله بدنبال پاسخ به سوال است که استدلال موافقان اقدامات پیشدستانه یا دفاع مشروع در شرایط قابل پیش بینی چیست و این موضوع چه مبنایی در حقوق بین الملل و سازمان ملل متحد دارد؟ بدین منظور در این مقاله قاعده منع توسل به زور و استثنائات آن، رویکرد سازمان ملل در قبال دفاع مشروع در شرایط قابل پیش بینی و استدلال های موافقان و مخالفان اقدام پیشدستانه و دفاع مشروع در شرایط قابل پیش بینی به ویژه در قبال ادعای سرزمینی، در برابر تروریسم، در برابر گسترش سلاح های کشتار جمعی و به منظور حمایت انسانی مورد بررسی قرار می گیرد.