زینب عیوضی

قصّه حسین کرد شبستری از منابع داستانی عصر صفوی و دارای مضمونی عامیانه حماسی است. این داستان سرگذشت پهلوانان (عیّاران) عصر شاه عباس صفوی (۹۹۶ ۱۰۳۸ ه ق.) را روایت می کند. داستان در زمینه تاریخی اختلافات ایران با عثمانی ها، ازبکان و گورکانیان هند روایت شده است. دو محور اصلی این داستان، متشکل از درک و دریافت قهرمان های ملّی از ضرورت پاسداشت وطن در برابر تعرّض بیگانگان و حفظ و صیانت از پادشاهی صفویه است. ویژگی مشترک این دو محور مفهومی در داستان، اتّصال به مذهب تشیع و سرزمین ایران است. این مقاله با استفاده از الگوی طبقه بندی عناصر داستان های عامیانه پراپ در صدد تحلیل و بررسی چگونگی شکل گیری و بازتاب داعیه های سیاسی، مذهبی و فرهنگی صفویان در ذهنیت عامه است. این تحقیق مشخص می کند که داستان حسین کرد منعکس کننده ذهنیت عامه مردم از دین، مذهب، ملّیت و هویت ایرانی در عصر صفوی است.

باورهای شیعی طی سده نهم، همزمان با حکومت تیموریان، در اعتقادات عامیانه رخنه یافت. رسمی شدن مذهب تشیع در سال های ابتدایی حکومت صفویه این روند را تسریع کرد. تغییرات مذهبی سده های میانه و پس از آن، الگوهای اعتقادی جامعه ایرانی را متأثر ساخت. رویا و تعبیرخواب که از سده های نخستین هجری در میان مسلمانان، تحت تأثیر آیات قرآن، احادیث، و همچنین نفوذ میراث تمدنی ایرانی و عبری رونق داشت، به عنوان یکی از نمودهای فرهنگی جامعه، تجلی گاه باورها و اعتقادات مذهبی واقع شد. برخی داده های تاریخی مؤید ورود مضامین فرهنگ شیعی به رویاهای نخبگان و همچین عامه مردم هستند. این تغییرات، کنش خوابگزاران و مؤلفان رساله های تعبیرخواب را تحت تأثیر قرار داد و در دو قسمت دیباچه و متن رساله های تعبیرخواب به شکل ورود نمادهای شیعی جلوه گر شده است.