علی سلطانی شایان

در جنگ جهانی اول، ایران تبدیل به عرصه ای برای کارزار روسیه، عثمانی، انگلیس و حتی آلمان ها شد. قبل از این، انگلیس و روسیه طی قرارداد ۱۹۰۷ ایران را به سه منطقه تحت نفوذ تقسیم کرده بودند: روس ها در شمال، انگلیسی ها در جنوب و یک منطقه بی طرف در مرکز. با آغاز جنگ، موقعیت برتر نظامی و تجاری بوشهر باعث شد تا هم زمان مورد توجه قدرت های بزرگ قرار گیرد. بنابراین انگلیسی ها در سال ۱۳۳۳ق/۱۹۱۵م در زمان حکمرانی موقرالدوله، آنجا را به تصرف خود درآوردند. با وجود تصرف آسان آنجا، مقاومت های سرسختانه ای توسط عشایر تنگستانی و قشقایی، مثل رئیسعلی دلواری، ناصردیوان، صولت الدوله، شیخ حسن چاه کوتاهی و زایرخان اهرمی در مقابله با نیروهای انگلیسی صورت گرفت. انگلیسی ها در سال ۱۳۳۴ق/۱۹۱۶م در صفحات جنوبی کشور نیرویی به نام تفنگداران پلیس جنوب را در جهت به کارگیری اهداف خود تشکیل داده و آن را جایگزین نیروی ژاندارمری کردند. از طرف دیگر واسموس، کنسول آلمان در بوشهر به فعالیت علیه نیروهای انگلیسی پرداخت و موفق شد ضرباتی را به قوای انگلیسی وارد سازد. با وجود مقاومت های نیروهای محلی و سران عشایر، انگلیسی ها تا پایان جنگ جهانی اول در منطقه حضور داشتند.

طی سفر ناصرالدین شاه به انگلیس امتیازی به نام رژی با ماژور جرالد تالبوت  در رجب 1307 بسته می شود که توتون و تنباکو را به مدت 50 سال در اختیار تالبوت قرار می داد. این امتیاز باعث مخالفتهای گسترده ای در شهرهای مختلف ایران شد و بسیاری از تجار و زارعین و به تبع آن علما و مجتهدین خواستار لغو این قرار داد شدند. در اصفهان مجتهدی به نام آقا نجفی (شیخ محمد تقی رازی ) به همراه برادر خود شیخ محمد علی، توتون و تنباکو را تحریم می کنند. جدا از میزان تأثیرگذاری این فتوی، با توجه به تاریخ نامه، می بینیم که این امر زودتر از فتوای میرزای شیرازی اتفاق افتاده است . این امتیاز بالاخره در جمادی الآخر 1309 از طرف حکومت لغو می شود. موضوع این مقال امتیاز رژی و مسأله ای که مطرح است این است که فتوای دو مجتهد اصفهان چه تأثیری در روند مخالفتها داشته است و البته خواهیم دید که تأثیرات چشمگیری در پیشبرد اهداف داشته است چرا که مردم در شهرهای مختلف مثل شیراز، اصفهان، تهران و... به این قیام پیوستند و باعث تشدید اعتراضها و در نهایت امر لغو امتیاز شدند.