محمد خشکاب

کم تر اثر ادبی را می توان یافت که بر حسب نیاز خویش از خوان شاهنامه بهره ای نبرده باشد. از میان کارکردهای مختلف اشارات شاهنامه ای در موضوعاتی چون: مدح، تبیین مسائل حکمی و تعلیمی، پیوند با عرفان، مضامین غنایی و تغزل گونه، ساخت تمثیل، ترکیب سازی های بلاغی و...کارکرد آن در توصیف مظاهر طبیعت جلوه ای خاص یافته است. در این میان شعرا در قلمرو ادبی از تشبیهات اساطیری و حماسی در تصویرسازی های طبیعت گرایانه خود بهره برده اند. یکی از طرق وصف طبیعت، مشبهٌ به قراردادن هر یک از اشارات اساطیری و حماسی در مقابل مظاهر طبیعت است. عناصر رنگ، سپاهی، اشرافی و شکل هندسی بهترین وجوه تشابه مظاهر طبیعت با قهرمانان حماسی قرار می گیرد. الگوپذیری از اعمال و کردار بارز قهرمانان، اشاره صریح به اصل داستان، استفاده از تقابل های دوگانه و فضا سازی (براعت استهلال) از ویژگی های این نوع توصیفات به شمار می آید. تصاویر مادر در تشبیهات اساطیری در سبک خراسانی ساده، ابتکاری و دارای اصالت است و نتیجه احساس طبیعی و مستقیم شاعر از طبیعت است، امّا در سبک عراقی این نوع تشبیهات به هم راه عاطفه ای رقیق تر، با ایهام و پیچیدگی و بازی با کلمات تقلید، تکرار و تلفیق می شود. در این مقاله قصد داریم به بررسی تشبیهات اساطیری در توصیف هر یک از مظاهر طبیعت در شعر برخی از شاعران سبک خراسانی و عراقی بپردازیم.

یکی از تذکره های گمنامی که در شبه قاره در سال 1260ه . به رشته تحریر درآمد،معدن الجواهراثر محمّد مهدی واصف مدراسی است.این تذکره از پنج جهت حائز اهمّیّت است.یکی این که این کتاب در حکم مجموعه ای از فنون ادبی مانندعروض و قافیه و صنایع ادبی است.دوم از جهت شاعران هم عصر نویسنده که در کمتر تذکره ای می توان شرح حال آنها را یافت و همچنین تاثیری که بر دیگر تذکره های بعد از خود گذاشته است.سوم از جهت نقد ادبی و اطّلاعات سبک شناسانه و اعتراضاتی که بر دیگر شاعران نموده است.چهارم تألیف تذکره «گلزاراعظم» و رساله ذوالفقار علی» که در جواب اعتراضات معدن الجواهر نوشته شده است.وپنجم تالیف رساله«حسن خطاب و ردّ جواب» توسط واصف در ردّ اعتراضات رساله ذوالفقار علی وتألیف تذکره حدیقة المرام به زبان عربی در جواب تذکره گلزار اعظم. هدف نویسندگان برخی از تذکره ها در واقع رقابت و جواب گویی در مقابل دیگر تذکره هاست؛ مانند تذکره مردم دیده در جواب مجمع النفایس و یا صبح وطن در جواب گلدسته کرناتک.تذکره گلزاراعظم نیز برای جواب گویی به معدن الجواهر نوشته شده است.اهمیت تحقیق حاضر در اینست که نشان می دهد در سال هایی(نیمه دوم قرن سیزدهم) که زبان فارسی در هند در حال انحطاط بود در کرناتک(هند جنوبی) هنوز مجالس مشاعره و حتی بازار نقد شعر برپا بوده است.