سید عباس محمدزاده رضایی

خلاصهالمقامات تألیفی است درباره احوال شیخ احمد جام (ژنده پیل) مشتمل بر سه مقاله حاوی سی و چهار باب و یک فصل. علاءالملک جامی- از نوادگان شیخ احمد جام- این تألیف را با الهام از اشاره جد خود در سال 840 هجری قمری و در روزگار شاهرخ بهادر تیموری(14 ربیع الثانی 776- ذی الحجه 850 ه ق)، تألیف نموده و به وی تقدیم کرده است. علاءالملک در تألیف این کتاب علاوه بر مقامات محمّد غزنوی- که آن هم شرحی از مقامات احمد جام است- از چهار مقامات به نام های: مقامات امام رضی الدّین الیاس تایبادی، مقامات شیخ احمد ترخستانی، مقامات درویش علی بوزجانی و مقامات تاج الدّین محمود بوزجانی استفاده نموده؛ همچنین از تاریخ خواجه محمّد هیصم، جامع الاصول، بعضی از صحاح ستّه و مسانید اربعه و ظاهراً دیوان چند تن از شعرا از جمله عطار نیشابوری و همچنین برخی تألیفات شیخ جام (انس التّایبین، سراج السّایرین، روضه المذنبین، کنوز الحکمه، مفتاح النّجات و بحارالحقیقه و همچنین مجموعه اشعار شیخ جام) بهره برده است. به علاوه این کتاب دارای فواید عرفانی، جغرافیایی، تاریخی و ویژگی های خاص سبکی و زبانی است که در مقاله بدانها اشاره شده است. از خلاصه المقامات چند نسخه خطی موجود است، از جمله آن ها می توان به نسخه خطی کتابخانه گنج بخش لاهور، نسخه خطی دانشکده الهیات مشهد و نسخه مجلس شورای اسلامی اشاره کرد که مقاله در جای خود به معرفی آن ها پرداخت ه است.

ترسل و نامه نگاری از مقوله های مهم و مورد توجه تیموریان بوده است. به خصوص کتاب مخزن الانشا واعظ کاشفی سبزواری که از حمایت امیر علی شیر نوایی، وزیر دانشمند تیموریان نیز برخوردار بوده در شمار مهم ترین کتاب های ترسل است که با تجزیه ارکان نامه های خطابی به دوازده رکن و نامه های جوابی به هفت رکن و آوردن مثال های متعدد در جداول منظم، ساختاری فرهنگ گونه پیدا کرده است. دیگر کتاب مهم ترسل در دوره تیموریان فراید غیاثی از یوسف اهل است که مشتمل بر بیش از 650 نامه از سلاطین و وزرا و نیز سایر طبقات و شخصیت هاست و در ده باب تألیف شده است. در این مقاله ارکان نامه ها در مخزن الانشا را با نامه های موجود در فراید غیاثی تطبیق داده و به میزان حضور آن ها در نامه های فراید غیاثی پرداخته ایم. همچنین با تعیین انواع مخاطب در این دو اثر، شباهت های موجود در نحوه کاربرد عبارات و جملات را نشان داده ایم و در نتیجه با توجه به مخزن الانشا و تطبیق ارکان نامه نگاری آن با فراید غیاثی و همسانی انواع مخاطب در این دو اثر توانسته ایم ساختار نامه های قرن 9 هجری و دوره های نزدیک به آن را نشان دهیم و مشخص کنیم که با این ساختار می توان ارکان نامه های ناقص بازمانده از این دوره ها را بازیابی کرد.