مریم بالنور عزوز

تا قبل از ورود استعمار در سال ۱۸۸۱، کشور تونس اساساً بر کشاورزی استوار بود. علی رغم یکجانشین شدن زودهنگام جمعیت کوچ نشین، مراکز شهری نسبتاً مهم، به استثنای پایتخت یعنی شهر تونس، نادر بودند. شهر تونس که با الگوی شهرهای عربی سرزمین های مغربی ساخته شده بود، همزمان مرکز مذهبی، سیاسی و اقتصادی (خصوصاً تجاری) کشور به شمار می آمد و تحت فرمان «بی»1بود. شهر از طریق دروازه ها به جهات اصلی گشوده می شد و ارتباط آن را با مزارع وسیع کشت مرکبات و زیتون نیز برقرار می کرد. در آن زمان کشاورزی و تجارت بنیان زندگی شهروندان بود. به این صورت، ساکنان شهر تونس تجربه عملی و اقتصادی ویژه ای از درختان داشتند. در مقابل، این عنصر طبیعی در فرهنگ سنتی فضای جمعی غیبت کامل داشت و تسلط فعالیت های اقتصادی و مذهبی در این فضا دیده می شد. در فضای خصوصی خانه شهروند تونسی، پیش از دوران استعمار، ارتباط متفاوتی با درخت برقرار بود. این رابطه هرچند نیمه پنهان و ساده اما از آنجایی که یکی از اجزای تخیل جمعی (مشترک) شهروندان به شمار می آمد، از اهمیت خاصی برخوردار بود. با استعمار، الگوی شهر مستعمره فرانسه، با نوع جدیدی از ارزش های زیباشناسانه و اقتصادی روبرو شد که با رویکردهای «مدینه2» در تضاد بود. آنچه در ادامه خواهد آمد بررسی تحول مفهوم فضای جمعی در شهر تونس در دوران پیش از استعمار (اواخر قرن ۱۹) تا امروز با تکیه بر زمان های کلیدی روند تحول است. از این رو، برآن شدیم تا ارتباط درخت با شهر را در این زمان ها بررسی کنیم؛ آنجاکه درختی که ابتدا عنصر فضاهای خصوصی بود (آن زمان که فضای جمعی بسیار محدود بود)، تا جایی که این عنصر طبیعی با آغاز دوران استعمار، تحمیل کاربری های جدیدی را در فضای مشترک برخود دید و به شهروندان تصور و رابطه جدیدی را از فضای جمعی ارایه داد. استعمار با تغییر نگاه شهروندان موجب تحول عمیقی در مفهوم فضای جمعی شد.