مدخل «الله جل جلاله» (مقاله پژوهشی حوزه)

«الله» اسم برگزیده و مختص پروردگار و دربردارنده‏ء عصاره همه صفات جمال و جلال وی است .(1) به خلاف باور شماری اندک که لفظ الله را اقتباس شده از عبری دانسته‏اند؛ بیش‏تر لغت دانان، اصل آن را عربی فصیح می‏دانند که قرن‏ها پیش از بعثت پیامبر اسلام‏صلی الله علیه و آله و سلم کاربرد داشته است.(2)
در مشتق یا جامد بودن لفظ «الله» اختلاف نظر هست. کسانی آن را مشتق دانسته و سپس در منشأ اشتقاق آن نظرگاه‏های متفاوتی را ارایه کرده‏اند از جمله:
1. «الله» مشتق از «اله» به معنای «مألوه» و معبود است.(3)
2. «الله» برگرفته از «وَلَه» به معنای تحیر و سرگردان‏اند(4)؛ زیرا عقول در کنه ذات وی سرگردانند،
3. «الله» از «أله» به مفهوم «فزع» است؛ چراکه خلق به منظور برآورده شدن نیازها به او پناه می‏برند.
4. «الله» اقتباس شده از «لاه» به معنای «احتجب» است؛ زیرا جوهر ذات وی از ادراک دیگران پوشیده و پنهان
_______________________________
1.شرح الاسماء، ص 54.
2.لوامع البینات، ص79.
3.التوحید، ص220.
4. المیزان، ج1، ص18.
_______________________________
است.(5)
5. «الله» برآمده از «وَلَه» به مفهوم دوست داشتن فراوان است؛ زیرا محبوب همه آفریده‏ها است.(6)
بیش‏تر اینان «ال» الله را «ال» تفخیم و تعظیم شمرده‏اند؛ زیرا اسمای خداوند برای همه شناخته شده است.(7)
در برابر این نظریه، برخی واژه شناسان، «الله» را جامد و از نوع «علم مرتجل» می‏دانند.(8)
رویکرد گروهی دیگر این است که واژه «الله» علم نیست، بلکه به منزله عَلَم است؛ بااین استدلال که در مفهوم عَلَم ذات، اسم معینی بی‏توجه به وصفی خاص در نظر گرفته می‏شود؛ ولی در «الله» ذات معینی با این ویژگی که فراگیرنده همه صفات است، در نظر گرفته شده است.
بر این اساس، فرق میان «الله» و سایر اعلام این است که در واژه «الله» بر خلاف اعلام دیگر، صفات در نظر گرفته شده است چنان که تمایز میان اسم «الله» و دیگر اسمای حسنای الاهی در لحاظ کردن همه صفات در الله و در نظر گرفتن هر یک از آن‏ها در دیگر اسماء است.(9)
افزون بر این امتیاز، «الله» در قیاس با سایر اسمای حسنای الاهی برجستگی‏های دیگری دارد از جمله:
1. «الله» شناخته شده‏ترین و پرکاربردترین نام‏های پروردگار در متون اسلامی است؛
2. کلمه اخلاص به آن اختصاص یافته است؛
3. اقرار به وحدانیت «أشهد أن لا إله إلاّ الله» با آن محقق می‏شود؛
4. خاص‏ترین ، برترین و برگزیده‏ترین نام از نام‏های نیک الاهی و عصاره‏ء همه صفات جمال و جلال است؛
5. «الله» اسم مختص خداوند است
_______________________________
5. مجمع البیان، ج1، ص19.
6. مفاهیم القرآن، ج6، ص111.
7. مجمع البیان، ج1، ص19.
8. المیزان، ج1، ص18.
9. گوهر مراد، ص240 .
_______________________________
و در غیر او کاربردی ندارد.
6. انتساب الله به دیگر نام‏های الاهی نادر است؛ برای مثال نمی‏توان گفت«الله» از اسمای جبار یا قهار است؛ ولی انتساب دیگر اسماء به الله درست است مانند آن که گفته شود «جبار» یا «قهار» از اسماء الله هست.(10)
7. برخی بر آنند که «الله» همان اسم اعظم است.(11)
اندیشیدن، بحث و گفت و گو درباره «الله» و صفات وی در تعالیم اسلامی از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است و در زمره‏ء برترین معارف به شمار می‏آید(12)؛ در اسلام کسب آگاهی درباره خدا از برترین عمل‏ها و سرمنشأ همه دانش‏ها است.(13) زیرا «الله» یکتا خالق و تنها مدبر عالم هستی است، وجود غیر او رهن وجود اوست؛ بر همه چیز قادر و توانا است و همگان نیازمند اویند و او بی‏نیاز از همه.(14)
در اهمیت «الله» و پژوهش و گفت و گو درباره آن همین بس که واژه «الله» 2697بار، کلمه «اله» به اشکال متفاوت «147» بار و کلمه «اللهم» 5 مرتبه در قرآن به کار رفته است.(15)
«اللهم» تعبیری دیگر از لفظ جلاله «الله» است.(16)در تفسیر آن اختلاف شده؛ بسیاری معتقدند به معنای «یاالله» است که «میم مشدد» به جای «یاء نداء» آمده است و برخی بر این باورند به معنای «یا الله آمنّا بخیر» است که در اثر کثرت استعمال و به منظور سهولت به کارگیری به این شکل درآمده است.(17)
در بسیاری از آیات قرآن کریم پیرامون
_______________________________
10. علم الیقین، ج1، ص106 .
11. روح البیان، ج1، ص8 .
12. غرر الحکم، ج2، ص288 .
13. مشکاة الأنوار، ص10 .
14. سوره فاطر، آیه 35 .
15. المعجم المفهرس الألفاظ القرآن الکریم، الله.
16.سوره آل عمران، آیه26 .
17. مفاهیم القرآن، ج6، ص112 113 .
_______________________________
«الله» و ویژگی‏ها و صفات وی مطالب مهم وارزنده‏ای ارایه شده است یکی از جامع‏ترین آیات در این باره آیه‏های 23 24 سوره حشر است، در این آیات صفات: مَلِک، قدوس، سلام، موءمن، مهیمن، عزیز، جبار، متکبّر، سبحان، خالق، باری‏ء، مصور، عزیز و حکیم، برای خداوند بیان شده است و در پایان در تعبیری جامع آمده است که همه نام‏های نیکو در عالی‏ترین وجه به او اختصاص دارد«له الاءسماء الحسنی».
در سخنان پیشوایان معصوم‏علیهم السلام مطالب فراوانی درباره «الله» و ویژگی‏هایش آمده، همانند این سخن امیرموءمنان علی‏علیه السلام: «الله معناه المعبود الذی یأله فیه الخلق ویوءله إلیه والله هو المستور عن درک الابصار والمحجوب عن الأوهام والخطرات».(18)
الله به معنای معبودی است که خلق واله و سرگشته ذات اویند، و به سوی او باز می‏گردند او پوشیده از ادراک دیدگان است و فراتر از دسترس اوهام و خیالات است.
متفکران اسلامی در مقام فرق گذاری میان «الله» و «اله» نظرگاه‏های متفاوتی ارایه کرده‏اند، بسیاری بر این بارواند که «الله» و «اله» اختلاف مفهومی دارند، «الله» عَلَم شده برای رساندن مفهوم «معبود به حق»؛ ولی «اله» معنایی عام که فراگیرنده هر معبودی چه معبود حقیقی و چه معبود باطل است، افاده می‏کند.(19)
برخی معتقدند که «الله» و «اله» اتحاد مفهومی دارند و در عصر نزول قرآن مفهوم «خالق عالم» را افاده می‏کردند و اختلاف مفهومی آن‏ها بر فرض پذیرش مربوط به پیش از عصر نزول است. طبق این رویکرد اختلاف «الله» و «اله» اختلاف شبه کلی و جزئی است، چرا که «الله» علم شده برای فردی خاص؛ اما «اله» هر فردی از افراد متصور برای خالق عالم را در برمی‏گیرد، از جمله همان فرد خاص را.(20)
_______________________________
18. التوحید، ص89 .
19. الکشاف، ج1، ص35 .
20. مفاهیم القرآن، ج6، ص113 114 .