اسباب و زمینه های توهم تعارض علم و دین (مقاله پژوهشی حوزه)

در شماره گذشته، یک سلسله از اسباب و زمینه‏های پیدایش انگاره تعارض علم و دین در جهان مسیحیت را مانند: علم ستیزی به نام دین، قدرت در خدمت کلیسا، رفتارهای نادرست دستگاه کلیسا، دینی جلوه دادن فلسفه و علوم یونانی و... مورد بررسی قرار دادیم، اینک در این شماره، با علم زدگی و پیامدهای آن در زمینه تعارض علم و دین آشنا می‏شویم.
ه: علم زدگی(سیانتیسم)(1)
باید این واقعیت تلخ را قبول کرد که آنچه سبب به وجود آمدن شبهه تعارض علم و دین تا قبل از دوران رنسانس گردید، غالباً از طرف کلیسا و رهبران دینی مسیحیت بود که به طور مفصل بحث شد، ولی این سخن بدان معنا نیست که در طول قرون وسطی و قبل از آن دانشمندان ضد دین و ترویج کننده ناسازگاری میان علم و دین وجود نداشتند. بلکه اقداماتی را نیز در مقابله با دین، کلیسا و پاپ انجام می‏دادند امّا سهم آنان در ایجاد تعارض علم و دین کمتر از سهم کلیسا بوده است.
امّا از قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی
_______________________________
1. Scientismاعتقاد به اصالت دانش تجربی.
_______________________________
که دوران رنسانس و نوزایی علمی آغاز شد، مسیحیت جزمی وقشری به ضعف گرایید و شروع به عقب‏نشینی کرد، کلیساها و عقاید آنها از همه طرف مورد هجوم مردم، اندیشمندان، عالمان علوم تجربی، حاکما سیاسی و حتی رهبران مذهبی اصلاح طلب قرار گرفتند. این امر سبب شد که میدان را برای تاخت و تاز دانشمندان باز بگذارند به طوری که اگر روزگاری دینداران، صاحبان علم و اندیشه را در آتش می‏سوزاندند، پس از این نوبت علم و عالمان طبیعی بود که حملات پیاپی خود را متوجه دین ورزان کرده و انتقام گذشته خود را از آنها باز گیرند.
دوران رنسانس دو جنبه تخریبی و ترمیمی عمده به دنبال داشت: جنبه تخریبی آن کاهش و نفی حاکمیت دین و کلیسا بود و جنبه ترمیمی آن افزایش قدرت علم و قبول حاکمیت مطلق علم بود. در این عصر، اروپاییان به موفقیت‏های شگرفی در زمینه کشفیات علمی رسیدند و همه آنها را مرهون پشت پا زدن جامعه علمی و دانشمندان اروپایی به تفکرات مذهبی و عقاید کلیسایی می‏دانستند.
رنسانس علمی هر چند که یک نهضت توده‏ای و مردمی نبود، بلکه نهضتی بود در میان عده‏ای از اندیشمندان، هنرمندان، دانشمندان علوم طبیعی و فلاسفه، ولی سبب شد که علم به عنوان یک مذهب و مشرب جدید، نوعی جهان‏بینی همگانی و عمومی پدید آورد و در هر دو حوزه علمی و نظری تحولات گسترده و عمیقی ایجاد کند، به طوری که می‏توان همه آن اموری را که وجه تمایز عصر جدید از قرون پیشین می‏باشد به علم نسبت داد.
در این هنگامه بود که جامعه بشری به سمت نوعی غرور علمی کشانده شد، به گونه‏ای که علم را از رسالت حقیقی آن، یعنی شناخت جزئیات عالم و کشف علل و قانونمندی‏های تجربی و سرانجام تسلط و تسخیر طبیعت فراتر برده و آن را به عنوان حلاّل تمام مشکلات، معضلات و نیازمندی‏های مادی و معنوی زندگی بشر معرفی نمودند، از همین جا بود که علم زدگی به عنوان عمده‏ترین عامل تعارض علم و دین از دوران رنسانس و بعد از آن شکل گرفت و علم را در صف مقدم مبارزهبا دین قلمداد نمود و دین را دشمن درجه یک علم و دانش معرفی کرد.
دانشمندان و فلاسفه از علم چیزی می‏خواستند که در توان آن نبود، علم پا را از گلیم خود فراتر نهاد و در قلمرو ماورای طبیعت و عالم معقولات و مجردات، در قلمرو فلسفه، انسان شناسی، مبدأشناسی، معادشناسی و بینش و نگرش کلی به جهان هستی مداخله کرده و حتی قواعد اخلاقی و راه و روش زندگی که تعیین آن فقط برعهده ادیان و مکاتب فکری است، از طریق علم تجربی دنبال گردید. همین نشناختن حدود و ثغور و مرزهای حقیقی دانش تجربی و تفکر مذهبی و دینی و آمیختن مسائل آن دو با هم، مشکلات فراوانی را برای اندیشمندان و علم دوستان پیش آورد که منجر به ظهور مکتب «سیانتیسم» شد. حضور و گسترش سیانتیسم در میان دانشمندان علوم تجربی و فلاسفه، و علم‏زدگی مفرط آنان، تمام معرفت‏های انسانی و تفکرات فلسفی و مذهبی آنان را تحت الشعاع خود قرار داد، که اوج آن در قرن نوزدهم مشاهده می‏شود که به قرن «غرور علمی» شناخته شده است.
منادیان و حامیان سیانتیسم معتقدند که علم و دانش تجربیِ برخاسته از حس، تنها روش شناخت جهان بوده و تنها نظریات علمی، اصول کلی جهان بینی و نظام فلسفی را می‏تواند تشکیل بدهد. هر چیزی که از کانال علم تجربی به اثبات نرسد، غیر علمی، بی معنا غیر قابل قبول ومردود می‏باشد، بنابراین مباحثی از قبیل خدا، روح، معاد و بسیاری از معنویات و ا خلاقیات، باید رنگی مادی و تجربی به خود بگیرند و گرنه، چون از طریق تجربی و حسی قابل بررسی نیستند، علمی نبوده و نمی‏توان آنها را پذیرفت و داخل خرافات و اوهام می‏شوند.
تأثیر علم زدگی و سیانتیسم در دو مقوله روش و ارزش
منظور از علم زدگی در مقوله روش‏ها این است که روش تجربی و مشاهده حسی تنها روش شناخت حقایق جهان قلمداد شده و سایر روش‏های شناخت مردود تلقیمی‏شوند. منادیان این نحوه از تفکر، پیروان پوزیتیویسم و بعد از آنها پوزیتیویسم منطقی قرن بیستم بوده که مکاتب عمده‏ای در دو قرن اخیر به شمار می‏روند.
امّا منظور از علم زدگی در مقوله ارزش‏ها این است که معتقدند، ارزش‏های زندگی، راه و رسم آن و تمام اخلاقیات و معنویات را نیز باید از طریق تجربه و مشاهده به دست آورد، یعنی به آن اخلاقی باید تن داد که دانش تجربی نیز آن را تأیید کرده و آن اخلاقی را باید پذیرفت که منافع مادی انسان را تأمین کند وسودآور و مفید باشد.
از این رو برای اخلاق اصول ثابت و استواری قائل نبوده و به نسبی بودن آن معتقد شده‏اند. آنها در نهایت علم را وسیله‏ای برای دست یافتن بشر به قدرت و تسلط بر دیگران به شمار می‏آورند.
نگرش سیانتیسمی و بیماری علم زدگی در اروپا باعث گردد تا هر اندیشمندی برای آن که بتواند عقاید خود را به کرسی بنشاند، پسوند علمی بودن را به آن اضافه و با تمسک به پیشرفت‏های علمی بویژه در زمینه تکنولوژی و فن‏آوری، مخالفت خود با قوانین واحکام مذهبی را اعلام کند. بدین ترتیب، کم کم این شعار عامیانه و نسنجیده قوت گرفت که پیشرفت‏های علمی اروپا و جهان غرب بعد از رنسانس محصول کنار گذاشتن مذهب و پذیرش ولایت علم تجربی می‏باشد، و اندیشه دینی به عنوان عامل رکود و عقب ماندگی ملت‏ها معرفی شد، و بی‏توجهی به ارزش‏های دینی برای نیل به قله‏های رفیع علم و دانش یک ضرورت فکری واجتماعی اجتناب ناپذیر قلمداد گردید. در نهایت، تفکر سیانتیسم و رهیافت‏های اجتماعی و سیاسی آن یعنی لائیسم و سکولاریسم، آتش نزاع و درگیری بین علم و دین را برافروخته‏تر کرد و تمدن بشری را به کالبدی فربه ولی بی روح مبدل ساخت.
ماکس پلانک در مورد آثار شوم علم زدگی معتقد است که پیروزی خدانشناسی نه تنها به معنای ویرانی فرهنگ بلکه وخیمتر از آن به معنای نابودی هرگونه امیدی به آینده است. به همین خاطر بشر امروز بیش از هر زمان دیگر احساس تنهایی وپوچی می‏کند، بی هدف و فاقد زیبایی معنوی است. در دنیای جدید، هدف از زندگی کسب قدرت است و اصلی‏ترین مسئله، پرداختن به لذات نفسانی است و مطمئن‏ترین کانال رسیدن به لذت و قدرت هم، علم می‏باشد، یعنی علم در دنیای نوین رسالت خود را از دست داده و به یک عنصر قدرت ساز و لذت آفرین تبدل شده است.
دیدگاه و نگرش برخاسته از علم زدگی و علم پرستی که اینک به صورت یک دین و مذهب درآمده است، برای فرار از دین حقیقی و مذهب واقعی و در عین حال ارضاء و اقناع خواسته‏های معنوی و درونی، اخلاقی و الهی بشریت، خود، ده‏ها و بلکه صدها مکتب و ایسم در زمینه‏های مختلف فلسفی، اخلاقی، علمی، جامعه شناختی، روانشناختی و غیره را پدید آورده است، تا بتواند جای مذهب را برای بشر قرن جدید پر نماید، ولی نه تنها جایگزین خوبی برای دین و مذهب الهی پیدا نکرده‏اند، بلکه همان مکاتب خود ساخته، آنها را به پرتگاه نابودی و اضمحلال بیشتری کشانیده است. اینها بسان کسی عمل کرده‏اند که بر شاخه نشسته و بن را می‏برند.
در دوران سیانتیسم، نقش انفعالی پاپ و کلیسا در مقابل علوم و فنون طبیعی در ایجاد تعارض علم و دین قابل توجه است، رشد علوم حسی و پیشرفت تجربه‏ها و فرضیه‏های علمی در قرون اخیر از یک طرف و مغایرت داشتن ره‏آورد این علوم با تحریف‏ها و تفسیرهای خرافی با کتب مقدس و عقاید کلیسا از طرف دیگر، منجر به این شد که اربابان کلیسا برای محفوظ ماندن از تهاجم علوم طبیعی و حفظ مقدسات و اصول عقاید دینی خود این را بپذیرند که قلمرو دین از قلمرو علم جداست، (گرچه اصل این جدایی مشکلی ندارد) و دین، علم را دربرنمی‏گیرد. تحدید دامنه دیانت که در واقع همان دستبرد به حریم و حدود دین و تاراج حقایق الهی آن است، ساده‏ترین راهی است که این گروه در معامله با حریفان و رقیبان خود به آن مبادرت ورزیدند و بدین ترتیب آنچه در دست آنان باقی مانده بود،دینی بود که منفک از هرگونه تعقل و تفکر وجدای از علم و دانش، دینی بود که نه به برهان عقلی متکی بود و نه در مورد مسائل علمی نظر داشت، این گونه بود که عقب‏نشینی‏های مکرر در طی چندین نسل بالاءخره موجب انهدام تقریباً نفوذ فکری متفکران مذهبی در جوامع علمی و غیر علمی گردید.
ما وقتی دوران قبل و بعد از رنسانس را بررسی می‏کنیم در اکثر موارد دستگاه کلیسایی را در یک موضع معقول و معتدل نمی‏یابیم، قبل از رنسانس در مقابل علم موضعی تهاجمی و افراطی می‏گیرند و بعد از رنسانس به موضع ضعف و انفعال می‏غلطند ومتأسفانه هر دو موضع موجب گسترش توهم تعارض علم و دین گردید. ولی از دوران رنسانس به بعد این عالمان و دانشمندان علوم طبیعی و تجربی بودند که با علم زدگی خود نقش غالب و ممتازی در رویکرد جدید افکار عمومی در تز تعارض علم و دین ایفاء نمودند.
پیامدهای تلخ علم زدگی
علم زدگی دوران رنسانس دو پیامد عمده تلخ وناگوار به دنبال داشت که تأثیر فراوانی در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی برجای گذاشت و شکاف میان علم و دین را روز به روز عمیق‏تر و گسترده‏تر نمود که عبارتند از: 1. پیدایش مکاتب مختلف، 2. استعمار نو.
1. پیدایش مکاتب مختلف
بعد از عصر نوزایی علم و در اثر تغییر و تحولات عمیق فکری و اجتماعی که در غرب صورت گرفت، مردم و بخصوص متفکران و دانشمندان که از کلیسا و دین روی‏گردان شده بودند، به دنبال جایگزن مناسبی برای دین برآمدند که از این رهگذر مکاتب و ایسم‏های متنوع و متفاوتی با مبادی و مبانی فکری و عقیدتی مختلف و متضاد در جامعه نوین بشری ظهور کرد.
این ایسم‏ها و مکاتب که هر روز فنی‏تر و تخصصی‏تر شده و دارای مبانی نظری و متافیزیکی نیز بودند، قالب‏های مدرن علمی و فلسفی به خود گرفتند و اندیشمندان و متکلمان و فلاسفه غربی را متفرق و جامعه بشری را گروه گروه کرده و هر کدام، مردم را به سوی خود جلب و جذب می‏کنند.
ما، در اینجا در صدد آن نیستیم که این مکاتب را به صورت مشروح مورد ریشه‏یابی و ارزیابی قرار داده و مبانی نظری و علمی آنها را بیان کنیم، بلکه با بیان شرح مختصری از برخی از آنها، می‏خواهیم به این نتیجه دست یابیم که این مکاتب عموماً بر اساس بی‏دینی و خارج کردن دین و مذهب از زندگی بشر پدید آمده، و صبغه طبیعت‏گرایانه و دنیوی‏گری دارند.
از جمله این ایسم‏ها می‏توان به راسیونالیسم(عقل‏گرایی) اومانیسم(انسان گرایی) ناتورالیسم(طبیعت‏گرایی) ماتریالیسم(ماده گرایی) پوزیتیویسم(تجربه گرایی) سکولاریسم (دنیاگرایی) اشاره کرد که هر کدام به نوعی عَلَم مخالفت با دین را برداشته و مکتب جدید خود را جایگزین آن نموده‏اند.
راسیونالیسم(2) عقل را انتخاب کرد و بر آن بود که سلاح عقل به تمام نیازمندی‏ها و سوءال‏های موجود در حیات انسان پاسخ می‏گوید. عقل‏گرایی که با فلسفه نقادی کانت و شکاکیت وی آغاز شد در واقع در صدد بود که در مقابل اقتدار مطلق کلیسا و دین، طریقی را پیدا کند که حوزه‏های مختلف فکری و اجتماعی انسان را دربربگیرد و خود را از زیر یوغ کلیسا رها کند ولی در نهایت، عقل را به جای خدا نشاند و خدا و دین را از صحنه حیات بشری خارج کرد و بستر مناسبی برای ظهور مکاتبی همچون دئیسم (3) فراهم نمود.
اومانیسم(4) که محور اصلی آن بر مدار انسان می‏چرخید، چنین می‏پنداشت که انسان‏ها برای دستیابی به حقوق از دست رفته خویش باید تمام قید و بندها و مقدسات حتی خدا را رها کنند، زیرا خدا و دین بزرگترین مانع در سر راه رشد، پیشرفت و تکامل انسان است. ملاک و معیار سنجش در این مکتب برای همه چیز فقط انسان بود و انسان و دیگر هیچ.
ناتورالیسم(5) بر مبنای نفی ماورای طبیعت و موهوم و خیالی پنداشتن همه
_______________________________
2. Rationalisme
3. Deism
4. Humanism
5. Naturalism
_______________________________
مقدسات و وعده‏های دین و مذهب در مورد بهشت و رستگاری و مبدأ و معاد شکل گرفت، همه چیز را در طبیعت می‏دید، هر چه غیر آن را پوچ و بی‏معنا می‏انگاشت، هم سوی این مکتب، ماتریالیسم(6) و مارکسیسم بود که غیر از ماده و جهان مادی و ارزش‏های مادی چیز دیگری را قبول نداشت. خدا و دین برای این مکاتب نه تنها منشأ خیالی و وهمی داشت، بلکه آن را افیون جامعه و سبب هلاکت اجتماعی می‏دانستند و به نوبه خود تعداد کثیری از اندیشمندان ومیلیون‏ها انسان را از دین و مذهب جدا کرده و به افکار و عقاید خود مشغول کردند.
پوزیتیویسم(7) توسط اگوست کنت پایه‏گذاری شد. وی تجربه گرایی را تقویت کرد و قائل شد که هر چه به وسیله حواس قابل درک نباشد، غیر علمی و کوشش برای فهم آن نامعقول است. به دنبال آن، پوزیتیویسم منطقی در قرن بیستم ظهور کرد و تجربه پذیری را معیار معنادار بودن دانست و چون قضایای متافیزیکی تجربه پذیر نیست، آنها را فاقد معنا شناخت. آنها تمام علوم را به یک منشأ برگشت می‏دهند و محدودیتی برای علم قائل نبوده و بین علوم انسانی و علوم طبیعی جدایی قائل نیستند و برای هر دو، یک منشأ فیزیکی معتبر می‏دانند.
یکی دیگر از مکاتب که نقش عمده‏ای در راستای پیدایش تفکر تعارض علم و دین ایفاء نمود و شاید هم اکنون از جهت سیاسی و اجتماعی نقش اوّل را دارد، سکولاریسم(8) است، این مکتب که دنیاپرستی و دنیاگروی را ترویج می‏کند، اعتقاد به اصالت امور دنیوی، جدا شدن دین از دنیا، غیر دین‏گرایی و خلاصه نفی حاکمیت و سلطه دین در حیات اجتماعی بشر بخصوص شئون سیاسی جامعه دارد.
2. استعمار نو
از اینجا وارد بحث استعمار نو می‏شویم که سکولاریسم، اصلی‏ترین ابزار در دست آنها برای نفوذ و تسلط و استثمار کردن همه جانبه جهان بشریت است.
_______________________________
6. Materialism
7. Positivism
8. Secularization
_______________________________
استعمارگران که اکنون بر جایگاه امپراتوران و حاکمان قرون وسطی در جهان غرب و اروپا تکیه زده‏اند، قدرت‏های بزرگ سیاسی، کارتل‏ها و تراست‏های غول آسیای اقتصادی و رهبران شبکه‏های تبلیغی و رسانه‏های خبری هستند که ضمن در اختیار گرفتن مراکز علمی جهان، به خدمت گرفتن اندیشمندان و دانشمندان علوم و فنون جدید، مغزها و تیزهوشان ممالک دیگر، از علم و دانش فن آوری و تخصص آنها در عالی‏ترین و جدیدترین نوع خود به نفع اهداف استعماری خویش بهره جسته و به مدد علم و با تکنولوزی مدرن و فوق مدرن قرون بیستمی و شبکه‏های الکترونیکی گسترده همچون ماهواره‏ها، کامپیوترها، ابر کامپیوترها و اینترنت، ضمن نفوذ به کشورهای دیگر، ابتداء فرهنگ، اخلاق، دین و فکر آنها را گرفته و سپس دست چپاولگر و سلطه‏جوی خود را بر تمام ذخایر و دارایی‏های اقتصادی و مادی و فکری آنها انداخته و در مسیر دنیاپرستی، پول پرستی، شهوت پرستی و قدرت طلبی خود به کار می‏گیرند.
اینان با پیشرفت شگفت‏انگیز علم در تمام زمینه‏ها و با استفاده از افکار و نظریات جدید و مکاتب مبتنی بر علم و ترویج کننده دنیا و طبیعت و ماده پرستی، به اسم تمدن، مدرنیسم، و علمی بودن، حاکمیت خود را تحکیم می‏کنند، و در حال حاضر یکی از ابزارهای کارآمد فرهنگی و اجتماعی که در دست استعمارگران و دنیای سلطه وجود دارد مکتب سکولاریسم است که مبتنی بر جدایی دین از دنیا و دین از سیاست می‏باشد. آنها به این حقیقت پی برده‏اند که حیات، قدرت مطلقه، ثروت، جاه و جلالشان در این است که مردم به خدا، دین و معنویات حقیقی پشت پا زده و به دنیایی که آنها برایشان تصویر کرده‏اند روی بیاورند، از این رو با در دست داشتن مدرن‏ترین امکانات علمی، تبلیغی، فرهنگی و اجتماعی، مردم را هر چه بیشتر از دین‏داری و خداپرستی دور می‏کنند و تئوری تعارض علم و دین را در جامعه بشری گسترش می‏دهند.(9)
_______________________________
9. از علم سکولار تا علم دینی، مهدی گلشنی، ص 20 و علم و دین و معنویت، مهدی گلشنی، ص 51.