سهو النبی صلی الله علیه و آله (مقاله پژوهشی حوزه)

یکی از مسائلی که در باب عصمت پیامبران، مطرح می‏گردد، این است که آیا پیامبر از سهو و نسیان مصون است ویا همانند مردم عادی، دچار سهو ونسیان می‏شود؟ در این مقال، پس از پرداختن به اقوال متکلمان و دانشمندان اسلامی به ذکر ادله و تحلیل و بررسی آنها می‏پردازیم و در پایان نظریه مختار را یادآوری می‏کنیم:
قائلان به سهو النبی صلی الله علیه و آله و سلم
1.قرطبی از علمای عامه می‏گوید: «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نماز سهو می‏کرد چه رسد به غیر نماز، منتها سهو آن حضرت در نماز به خاطر التفات به امور مهّمتر از نماز بود».1
2.شیخ صدوق و استادش ابن ولید، از جمله قائلان به سهو النبی صلی الله علیه و آله و سلم و از نظریه پردازان پیشگام شیعی در این باب به شمار رفتند.2
3.شیخ صدوق رحمه الله‏گوید: شیعه‏ی درست و حسابی، سهو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کارهای عادی را انکار نمی‏کند بلکه اهل غلوّ وتفویض که دو گروه منحرف به شمار می‏روند منکر سهو النبی صلی الله علیه و آله و سلم می‏باشند. و سپس از استادش ابن ولید نقل می‏کند که اوّلین مرتبه غلوّ، انکار سهو النبی‏صلی الله علیه و آله و سلم است.3
4. طبرسی (صاحب مجمع البیان) می‏گوید: علمای شیعه سهو و نسیان را در تبلیغ احکام الهی، بر پیامبران جایز نمی‏دانند ولی در غیر آن جایز می‏دانند به شرط این که سهو به حدّی نرسد که موجب تنفّر و سلب اعتماد مردم باشد.4
5. علاّمه تُستری (موءلف قاموس الرجال)
_______________________________
1. تفسیر الجامع:20/212.
2. ر.ک: بحار:17/108.
3. من لا یحضره الفقیه:1/357. ط جماعة المدرّسین.
4.مجمع البیان:4/317، ط بیروت.________________________________________
در رساله‏ی «سهو النبیّ‏صلی الله علیه و آله و سلم» آورده است:«سهو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در امور عادی از چیزهایی است که عقل منع نمی‏کند و دلیل نقلی بر جواز آن دلالت می‏کند پس لازم است که آن را بپذیریم».*5
قائلان به محال بودن سهو النبی‏صلی الله علیه و آله و سلم
شیخ مفیدرحمه الله رساله‏ای در باب سهو النبی‏صلی الله علیه و آله و سلم نوشته و رأی شیخ صدوق را باطل دانسته، به ذکر ردّ ادلّه‏ی وی پرداخته است.6
پس از وی، شیخ طوسی در تهذیب7 و شهید در ذکری8 و محقّق در نافع9 و علاّمه در منتهی10 و شیخ حرّ عاملی در وسائل11، تصریح کرده‏اند که سهو نبی‏صلی الله علیه و آله و سلم به طور مطلق، ممتنع است. فخر رازی نیز در ذیل آیه «عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُون» 12 می‏گوید: «در این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نماز سهو می‏کرد یا نه، اختلاف شده است ولی بسیاری از علما گفته‏اند: سهو نکرد و لکن با اذن خداوند کاری انجام داد که شخص سهو کننده انجام می‏دهد تا با این کار حکم سهو در نماز را برای مردم بیان کند».13
جمع بندی اقوال
از بررسی اقوال، نکات ذیل به دست می‏آید:
الف. در «جواز سهو نبی‏صلی الله علیه و آله و سلم» شیخ صدوق‏رحمه الله تنها قائل به آن نیست بلکه تعداد قابل توجهی از علما با او هم عقیده‏اند گرچه او فرد شاخص این گروه می‏باشد چنان که شیخ مفیدرحمه الله فرد شاخص طرفداران «عدم سهو»، می‏باشد.
ب. هر دو گروه در این که سهو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در تبلیغ احکام الهی، محال است، متّفق هستند. صدوق و هم فکرانش، سهو را فقط در امور عادی و شخصی جایز می‏دانند.
ج. موردی برای سهو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کلام اهل تشیّع وتسنّن، به جز نماز که روایاتش بعداً بررسی خواهد شد ذکر نشده است.
د. تلاش قائلان به سهو بر این است که آن را طوری مطرح کنند که ممنوعیّت عقلی نداشته باشد وبه حریم مقام نبوت وعصمت
_______________________________
5. قاموس الرجال، ج11، رسالة فی سهو النبی.
* قابل ذکر است که طرفداران جواز سهو، منحصر به افراد مذکور نیستند و ما جهت رعایت اختصار از ذکر اقوال بیشتر خودداری کردیم. 6. این رساله در بحار الأنوار:17/122، آورده است.
7. تهذیب الاحکام:2/350.
8. ذکری، ص215.
9. المختصر النافع، ص45.
10. منتهی المطلب:1/418.
11. وسائل الشیعة:5/308، ط اسلامیّه.
12. ماعون/5.
________________________________________
لطمه نخورد چنان که این نکته کاملاً د رکلام طبرسی، قرطبی و فخر رازی، روشن بود وخواهیم گفت که صدوق‏رحمه الله نیز سهو نبی را به معنای «اسهاء» می‏داند.14
دلیل عدم سهو النبی صلی الله علیه و آله و سلم
در «عدم سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم» به ادلّه‏ی عصمت (از: کتاب، سنت، اجماع وعقل) تمسک شده است با این بیان که دایره‏ی این ادله شامل سهو نیز می‏باشد پس همان‏طوری که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باید مصون از گناه وخطا باشد باید مصون از سهو و نسیان نیز باشد.15
این دلیل وقتی کار ساز است که اوّلاً مراد از سهو، سهو مطلق (اعم از سهو در تبلیغ احکام و سهو در امور عادی) باشد وگرنه دلیل بر دلالت مدّعی قاصر است و لذا علامه حلّی عدم صحّت «سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم » را معلّل به لزوم سهو در تبلیغ احکام می‏کند ومی‏گوید: «و أن لا یصحّ علیه صلی الله علیه و آله و سلم السهو لئلاّ یسهو عن بعض ما أمر بتبلیغه».16
و علامه طباطبایی نیز خطا و سهو در امور عادی و شخصی را خارج از مبحث عصمت می‏داند.17
و از سوی دیگر باید ادله «جواز سهو» ابطال گردد و گرنه این دلیل، عمومیت دلیل عصمت را تخصیص می‏زند و از شمول آن به «سهو در امور عادی» جلوگیری می‏کند پس در این جا باید دلیل «جواز سهو» را محورگفتگو و مورد نقض و ابرام قرار دهیم چنان که اکثر کسانی که این مسئله را مطرح کرده‏اند، بحث را در بررسی این دلیل متمرکز نموده‏اند.
دلیل جواز سهو
قائلان به جواز سهو نبی‏صلی الله علیه و آله و سلم در امور عادی به تعدادی از آیات قرآن و گروهی از روایات تمسک جسته‏اند.
از جمله آیاتی که مورد استدلال واقع شده و بیشتر از آیات دیگر بر مطلوب دلالت می‏کند آیه 69 سوره انعام است:«هر وقت کسانی را که آیات ما را استهزاء می‏کنند مشاهده نمایی از آنها روی بگردان تا به سخن دیگری بپردازند و اگر شیطان از یاد تو ببرد، به محض توجه پیدا
_______________________________
13. تفسیر کبیر:32/114، ط بیروت.
14. اهل تسنن در این مسئله سه گروه هستند: بعضی مانند ابو اسحاق اسفراینی شافعی سهو را انکار می‏کند و برخی دیگر سهو را جایز می‏دانند به شرط این که بعد از سهو از جانب خداوند توجّه داده شود و گروه سوم جایز می‏دانند به شرط این که اصرار بر سهو نباشد. ر.ک: المقالات و الرسالات، شماره 25، مقاله «رد سهو نبی»، ص 15، کنگره شیخ مفیدرحمه الله.
15.ر.ک: بحار الأنوار:17/108.
16. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص 349، موءسسه نشر اسلامی قم.
17. المیزان:2/134، موءسسه اعلمی، بیروت.
________________________________________
کردن، با این جمعیت ستمگر منشین».18
ظاهر این آیه علاوه بر امکان سهو و نسیان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از امکان تسلط شیطان بر آن حضرت نیز حکایت می‏کند و لکن این مطلبی است که حتی خود شیخ صدوق‏رحمه الله نیز نمی‏پذیرد و لذا اکثر مفسران در ذیل آیه گفته‏اند که شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مقصود نیست و این خطاب از قبیل مثل معروف (إیّاک أعنی و اسمعی یا جاره) می‏باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مخاطب قرار داده ولی مسلمانان را اراده کرده است.19*
روایات سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم
عمده دلیل جواز سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم روایاتی است که در مورد سهو آن حضرت در نماز وارد شده است، چرا که این رو ایات نه تنها امکان سهو بلکه وقوع سهو را نیز ثابت می‏کند بر خلاف آیه‏ی مورد استدلال که بر فرض دلالت فقط امکان سهو را ثابت می‏کرد.
اینها روایات کثیری است که در منابع عامّه و خاصه وارد شده است. دوازده روایت در منابع شیعه 20 و بیش از اینها در منابع عامه 21 آمده است.
_______________________________
18.«وَ اِذا رَاگیْتَ الّذینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَاگعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّی یَخُوضوا فِی حَدیثٍ غَیره وَاِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَیطان فَلا تَقْعُد بَعْدَالذِکْری مَعَ القَومِ الظّالِمین».
19. المیزان:7/140؛ تفسیرنمونه: 5/289 290؛ تفسیر فخر رازی:13/26.
*به آیات دیگری نیز مانند: کهف/24، طه/115، کهف/61 و... استدلال شده و جواب داده شده است ولی ما جهت رعایت اختصار متعرض نشدیم.
20. این دوازده مورد عبارتند از:
1. روایت سماعة بن مهران از امام صادق علیه السلام فروع کافی:3/355، دار الکتب الإسلامیة، طهران.
2. روایت حسن بن صدقه از ابی حسن اول علیه السلام، فروع کافی:3/356.
3. روایت سعید اعرج از امام صادق‏علیه السلام، فروع کافی:3/294.
4. روایت سعید اعرج از امام صادق علیه السلام، فروع کافی:3/357.
5. روایت سعید اعرج از امام صادق علیه السلام، من لا یحضره الفقیه:1/233.
6. روایت أبی بکر حضرمی از امام صادق علیه السلام استبصار:1/370، دار الکتب الإسلامیة، نجف.
7. روایت جمیل از امام صادق علیه السلام التهذیب: 1/346.
8. روایت أبو بصیر از امام صادق علیه السلام التهذیب:1/346.
9. مضمره زید الشحّام از امام صادق علیه السلام التهذیب:1/352.
10. مضمره أبی سعید القماط از زامام صادق علیه السلام التهذیب:1/355.
11. مضمره حارث بن مغیره از امام صادق علیه السلام الاستبصار:1/370.
12. مضمرة زید بن علی از علی علیه السلام، الاستبصار:1/377.
21. ر.ک صحیح مسلم 2/85...، سنن ابن ماجه:1/383، ط بیروت.________________________________________
در اینجا یک نمونه از منابع شیعه و نمونه دیگر از منابع عامّه را می‏آوریم:
الف. سعید اعرج می‏گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز خواند و در دو رکعتی سلام داد، کسی از پشت سرش پرسید در نماز تغییری رخ داده است؟ فرمود: چطور؟ گفتند: شما دو رکعت خواندید. فرمود: ای ذا الیدین آیا همین‏طور است که می‏گویند؟ عرض کرد بلی، سپس دو رکعت دیگر خواند و نماز را در چهار رکعتی تمام کرد.امام فرمود: خداوند از جهت رحمت به امت، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مبتلا به فراموشی کرد...».22
ب. از ابن عمر روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سهو نمود و در دو رکعتی سلام داد و مردی به نام ذو الیدین پرسید که آیا نماز کم شده و یا فراموش کردی؟ پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نه نماز کم شده و نه فراموش کردم. مرد گفت: پس تو دو رکعت خواندی. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مردم پرسید آیا همان‏طور است که ذو الیدین می‏گوید؟ گفتند: بله. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جلو ایستاد و دو رکعت دیگر خواند و سلام داد و سپس دو سجده‏ی سهو به جا آورد».23
صدوق‏رحمه الله در اهمیّت این روایات، از استادش ابن ولید نقل می‏کند: «اگر ترک و ردّ این اخبار جایز باشد لازم می‏آید که ردّ همه‏ی اخبار جایز شود و در ردّ اخبار، ابطال دین و شریعت نهفته است».24
و علاّمه‏ی تُستری (صاحب قاموس الرجال) در تأیید صدوق‏رحمه الله می‏گوید:«12 روایت از روایات سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم در منابع شیعه است و آنها را افرادی همچون سماعة بن مهران، حسن بن صدقه، سعید الأعرج، جمیل بن دراج، ابو بصیر و زید الشحام نقل کرده‏اند25 و حداقل 4 روایت از آنها صحیحه و یکی حسن است و اینها موافق قرآن است26 که معیار صحّت روایت می‏باشد.
این اخبار را کلینی با آن دقت و تیز بینی که در نقل احادیث دارد و محدّثان دیگر نقل کرده‏اند بدون این که شبهه و اشکال بکنند. بنابر این اخبار «سهو نبی» در حدّ توان و یا لاحق به آن است و هیچ شیعه درست وحسابی در آنها شک نکرده است.
در پایان می‏گوید: سهو نبی در امور عادی از چیزهایی است که دلیل نقلی به آن
_______________________________
22. فروع الکافی:3/357؛ وسائل لاشیعة:5/311، ط اسلامیة.
23.سنن ابن ماجه:1/383، دار الفکر بیروت.
24. من لا یحضره الفقیه:1/359.
25. علاوه بر وثاقت این راویان، جمیل و ابو بصیر از اصحاب اجماع هستند.
26. مقصود، آیاتی است که ظهور در سهو و نسیان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دارند که نمونه‏اش قبلاً ذکر شد.________________________________________
دلالت می‏کند و دلیل عقلی از آن منع نمی‏کند پس لازم است که بپذیریم و در سهو نبی در نماز، احدی از امامیّه پیش از مفیدرحمه الله اختلاف نکرده است، او اوّلین کسی است که به خاطر شبهه‏ای که به ذهنش رسیده است، سهو نبی را انکار کرده است و شیخ طوسی از او پیروی نموده27 و دیگران بر حسب روش متأخران در تبعیت از شیخ، به متابعت از او برخاسته‏اند ولی سید مرتضی با این که شاگرد شیخ مفیدرحمه الله است از او تبعیت ننموده است. سپس می‏گوید: درست است که مقتضای دلیل، جواز سهو است ولی در عصر ما عدم جواز سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم از ضروریات مذهب می‏باشد چنان که جزئیت شهادت به ولایت علی علیه السلام در اذان چنین شده است ولکن سزاوار این است که از حقّ پیروی شود».28
دیدگاه شیخ مفیدرحمه الله ومناقشه در اخبار سهو نبی‏صلی الله علیه و آله و سلم
شیخ مفیدرحمه الله رساله‏ای29 در ردّ نظر شیخ صدوق‏رحمه الله نوشته و او را با بیان این که در موضوعی وارد شده است که در شأن و فنّ او نبوده و تخصّص و آگاهی لازم در آن مورد نداشته است،30 مورد عتاب و انتقاد قرار داده است.
سپس اخباری را که در سهو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نماز وارد شده است بی‏ارزش خوانده و چندین اشکال نموده است:
اوّلاً: اینها اخبار آحادی است که نه ثمره علمی دارد و نه عملی و عمل به اینها عمل به ظنّی است که از نظر قرآن مجید ممنوع می‏باشد «لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْم»(اسراء/26).
ثانیاً: روایات مذکور در این که سهو در کدام نماز بوده[عصر، ظهر، مغرب و یا عشاء] اختلاف دارند و این، موجب وهن و سقوط از حجّیت است.
ثالثاً: در یکی از اینها آمده است که راوی ذو الیدین بعد از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در دو رکعتی تمام کرد، گفت: ای رسول خدا آیا نماز کم شده یا فراموش کردی؟ (أقصرت أم نسیت؟) فرمود: هیچکدام«کل ذلک لم یکن»31 حالا با توجه به این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نه
_______________________________
27.البته مبنای شیخ طوسی در ردّ اخبار سهو نبی، مغایر مبنای شیخ مفید است؛ چون اعراض شیخ طوسی از آنها به جهت حمل بر تقیه است ولی اعراض مفید به جهت خبر واحد بودن است.
28. رسالة فی سهو النبی. این رساله به صورت خطی در آخر جلد 11 قاموس الرجال، به چاپ رسیده است.
29. علامه مجلسی می‏گوید: این رساله مردّد است بین شیخ مفید و سید مرتضی ولی به اوّلی مناسب‏تر است. ر.ک: بحار:17/122.
30. ظاهراً مقصودش این است که این مسئله مربوط به کلام است و صدوق محدث است نه متکلّم.
31. سنن ابن ماجه:1/383.________________________________________
عمداً دروغ می‏گوید و نه سهواً، با نفی نسیان از خود، دروغ کسی را که به او نسبت نسیان می‏دهد ثابت می‏کند.
و رابعاً: مردی که در این رو ایات به نام «ذو الیدین» یا «ذو الشمالین»32 مطرح است، علی‏رغم گفتار صدوق‏رحمه الله شخص مجهولی است که هیچگونه اثری از او در منابع فقهی و حدیثی به چشم نمی‏خورد.33
تحلیل کلام شیخ مفیدرحمه الله
اوّلاً جواب از اشکال اوّل این روایات یکی دوتا نیست که به راحتی به جرم خبر واحد بودن کنار گذاشته شوند بلکه چنان که گذشت اینها روایات زیادی است که تعدادی از آنها صحیح می‏باشد و به گفته علامه تُستری‏رحمه الله متواتر یا قریب به آن هستند و لذا شیخ طوسی‏رحمه الله وجه اعراض خود از این روایات را حمل بر تقیه 34 و شهید اول، تعارض با ادلّه‏ی «عدم جواز سهو»35 قرار می‏دهند نه خبر واحد بودن. اگر اینها ارزش و حجّیت نداشتند در اعراض از آنها نیازی به دو وجه مذکور نبود.
و ثانیاً جواب اشکال دوم درست است که این روایات در نمازی که سهو رخ داده اختلاف دارند ولی در اصل وقوع سهو اتفاق دارند واین در اثبات مطلوب کافی است و علاوه بر این ممکن است اختلاف مذکور ناشی از تکرار سهو در نمازها بوده باشد.
و ثالثاً جواب اشکال سوم عبارت «کل ذلک لم یکن» در منابع شیعه نیامده است بلکه در منابع عامّه آمده است ولی در عین حال از
_______________________________
32. «ذو الیدین» غیر از «ذو الشمالین» است؛ چرا که اوّلی به نام خِرْباق اسلمی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و در زمان معاویه از دنیا رفت و حدیث سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم به او منسوب است و لکن مجهول الحال است و دومی به نام ابو محمد عمیر بن عبد عمر خزاعی است که در بدر شهید شده است (تنقیح المقال عنوان خِرْباق).
33. بحار:17/122، اشکالهای دیگری نیز دارد که مهم نبود و ما جهت اختصار نیاوردیم.
34. تهذیب الأحکام:2/350.
35. ذکری، 215.________________________________________
این عبارت بر خلاف آنچه شیخ مفیدرحمه الله فرموده است، استفاده نمی‏شود که نسبت سهو به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دروغ است؛ چون احتمال دارد مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از این عبارت این باشدکه «هیچکدام از قصر و نسیان به گمان من رخ نداده است»، پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نسیان واقعی را نفی نمی‏کند و لذا وقتی که نمازگزاران دیگر نظر ذوالیدین را تصدیق می‏کنند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بلند می‏شود و نماز را تکمیل می‏کند.
ورابعاً جواب اشکال چهارم درست است که ذوالیدین چنان که گذشت شخص مجهولی است ولی مجهول بودن او وقتی مضرّ است که در طریق اسناد روایات باشد در حالی که او فقط در متن روایات وارد شده است.
جمع بین دو قول
بعد از بررسی ادلّه‏ی هر دو قول (جواز سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم و عدم آن) و با توجّه به تاریخ اجمالی مسئله36، نوبت این رسیده است که آیا جمع بین دو قول ممکن است یا باید مشکل را همچون شیخ طوسی‏رحمه الله و حرّ عاملی و شهید اول، از راه تعارض و ترجیح حل نمود؟
یک نظر دقیق و بدون ذهنیّت قبلی، در کلام صدوق رحمه الله‏جمع بین دو قول را ممکن می‏سازد؛ زیرا او در «جواز سهو» دو قید را لحاظ کرده است:
یکی این که سهو فقط در امور شخصی و عادی که بین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و دیگران مشترک است، جایز می‏باشد نه در اموری که از مختصات پیامبری است مانند: ابلاغ وحی و احکام شرعی.
و دیگر این که سهو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از قبیل سهو مردم عادی نیست که از غفلت یا تسلط شیطان ناشی می‏شود بلکه او به اذن و اراده خداوند است که برای مصلحتی همچون جلوگیری از غلوّ افراد نا آگاه که مبادا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به بهانه‏ی عدم سهو و نسیان که از اوصاف خداوند است ستایش و عبادت کنند و تعلیم حکم سهو در نماز، بر مسلمانان و ... دچار سهو می‏شود و در «اخبار سهو» نیز
_______________________________
36. در دهه سوم قرن چهارم، محمد بن یعقوب کلینی (متوفای 328ه) اخبار سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم را در فروع کافی جمع آوری نموده است و در دهه پنجم همان قرن محمد بن حسنبن احمد بن ولید (متوفای 343ه) طبق این اخبار رأی به جواز سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم داده است و در دهه هشتم همان قرن، شیخ صدوق (متوفای 381ه) برنظریه استسادش (ابن ولید) تأکیدنموده است.
در دهه اول قرن پنجم، شیخ مفید (متوفای 413ه) رساله‏ای در ردّنظریه شیخ صدوق نوشته است و در دهه ششم همان قرن، شیخ طوسی (متوفای 460ه) از مفید پیروی نموده است و کثیری از متأخران نیز از شیخ طوسی متابعت کرده‏اند و در آخر قرن چهاردهم، علاّمه محمد تقی تستری با نوشتن رساله‏ای در تأیید شیخ صدوق، مسئله «سهو نبی‏صلی الله علیه و آله و سلم» را از نو به صحنه درآورد.________________________________________
به این نکته تصریح شده است. در روایت سعید اعرج از امام صادق علیه السلام می‏خوانیم:«... انّ الله هو الذی أنساه رحمة للاُمّة»37 و در روایت دیگری از او می‏خوانیم:«إنّ الله تعالی و تبارک انام رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم عن صلاة الفجر حتی طلعت الشمس...و أسهاه فی صلاته فسلّم فی الرکعتین...وإنّما فعل ذلک به رحمة لهذه الاُمّة لئلاّ یعیّر الرجل المسلم إذا هو نام عن صلاته أو سها فیها...».38
و در روایت حسن بن صدقه از ابوالحسن اول علیه السلام آمده است که خداوند می‏خواست با سهو نبی‏صلی الله علیه و آله و سلم حکم سهو را به مردم یاد دهد(إنما أراد الله عزّ وجلّ أن یفقّههم).39
بنابر این، تعبیر به «سهو النبی» تسامحی است و تعبیر درست و مورد نظر صدوق‏رحمه الله «اسهاء النبی» است و نسبت دادن «جواز سهو نبی صلی الله علیه و آله و سلم» بدون قید و شرط، به شیخ صدوق‏رحمه الله نارواست.
پس با این بیان، صدوق نیز از انکار کنندگان «سهو نبی‏صلی الله علیه و آله و سلم » است نه از اثبات کنندگان آن، و آنچه را که اثبات می‏کند ادلّه «عدم سهو» آن را نفی نمی‏کند؛ زیرا مهمترین دلیل «عدم سهو به طور مطلق» عقل است و آن، سهو مذموم را نفی می‏کند که از غفلت یا تسلط شیطان ناشی می‏شود و موجب سلب اعتماد مردم و نفرت و دلسردی آنها از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‏باشد نه سهوی که خداوند از حیث رحمت، بر پیامبرش عارض می‏کند تا افراد کم ظرفیت بعد از رهایی از شرک، دوباره در اثر غلوّ گمراه نشوند، و خدای حکیم این سهو را طوری و در موقعیّتی عارض می‏کند که مشکل دیگری از قبیل سلب اعتماد مردم و ... پیش نیاید.
در هر حال تفسیر «سهو النّبی» از طریق «إسهاء» نظریّه‏ای است که در این مقاله مطرح گردید و شایسته‏ترین تفسیری است برای روایات، و در عین حل معترفیم که چنین پدیده در زندگی پیامبر، جز سه بار رخ نداده است.و قلّت مایه‏ی بدبینی به دیگر مسائل نمی‏گردد.
***
_______________________________
37.تهذیب الاحکام:2/345.
38. من لا یحضره الفقیه:1/358.
39. تهذیب الاحکام:2/345.