آداب سخن در قرآن

ادب و آداب سخن گفتن، موضوعی است که قرآن مجید به شکل‏های متفاوت به آن پرداخته است.این کتاب ارزشمند، نه تنها سخن، بلکه لحن گفتار و بیان را مورد توجه قرار داده و بر این نظر است که از لحن گفتار افراد می‏توان به شخصیت آنان پی برد.
همچنین با توجه به موقعیت و جایگاه بانوان، در قرآن دیدگاه زیبایی درباره‏ی سخن گفتن آنان وجود دارد.
«قول»و«قیل»در قرآن مجید به معنی مطلق سخن گفتن است.قول به معنی کلام یا لفظی است که زبان آن را افشا می‏کند؛چه تام و کامل باشد و چه ناقص و ناتمام.
راغب اصفهانی، در کتاب ارزشمند «مفردات» 1 ، درباره‏ی کاربرد قول در قرآن مجید وجوهی را مطرح کرده است که به طور خلاصه از این قرارند:
1.قرآن مجید سخن معمولی و متداول را«قول»نامیده است؛آن جا که می‏فرماید:«قول معروف و مغفرة خیر من صدقة یتبعها اذی»:گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)و عفو(و گذشت از خشونت‏های آن‏ها)از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است، و خداوند بی‏نیاز و بردبار است. 2
2.به سخن خداوند متعال در این موارد «قول»اطلاق شده است:
الف)به شکل خلق صوت؛از جمله:«فلمّا اتاها نودی یا موسی انّی انا ربّک فاخلع نعلیک»:هنگامی که نزد آتش آمد، ندا داد که:ای موسی!من پروردگار تو هستم، کفش‏هایت را بیرون آر... 3
ب)فهماندن مطلب، وحی و الهام؛
از جمله:«اذ قال ربّک للملائکة انّی جاعل فی الارض خلیفة»:هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت:«من روی زمین، جانشینی قرار خواهم داد.» 4
ج)حکم خداوند در کارها؛ مانند:«قلنا یا نار کونی بردا و سلاما علی ابراهیم»:گفتیم:«ای آتش!بر ابراهیم سرد و سالم باش.» 5
3.مطلبی را در دل و ذهن آوردن نیز در قرآن مجید به«قول»و سخن تعبیر شده است؛برای مثال:«و یقولون فی انفسهم لو لا یعذّبنا اللّه بما نقول»:... و در دل می‏گویند:«چرا خداوند ما را به خاطر گفته‏هایمان عذاب نمی‏کند؟!» 6
4.به اجابت تکوینی هم در قرآن «قول»گفته شده است:«...فقال لها و للارض ائتیا طوعا او کرها قالتا اتینا طائعین»:...به آن و به زمین دستور داد:«به وجود آیید(و شکل بگیرید)، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه!»آن‏ها گفتند:«ما از روی اطاعت می‏آییم.» 7
علاوه بر این‏ها، حتی لحن سخن در قرآن مورد امعان نظر واقع شده است، به طوری که در قرآن مجید خداوند متعال می‏فرماید:از لحن قول و سخن آنان می‏توان به شخصیتشان پی برد: «و لتعرفنّهم فی لحن القول...»:قرآن به رفع صوت و غضّ صوت(بلندی صدا، کوتاهی صدا)نیز توجه دارد و از جمله می‏فرماید:«یا ایّها الّذین آمنوا لا ترفعوا اصواتکم فوق صوت النّبیّ و لا تجهروا له بالقول کجهر بعضکم لبعض ان تحبط اعمالکم و انتم لا تشعرون»:ای کسانی که ایمان آورده‏اید!صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید، و در برابر او بلند سخن مگویید، آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می‏کنند؛مبادا اعمال شما نابود گردد، در حالی که نمی‏دانید. 9
همان طور که می‏دانیم، برای کفر و شرک، خداوند متعال، حبط عمل، یعنی نابودی عمل، قرار داده است.پس گناه کفر و شرک، سبب نابودی اعمال انسان، و بلند سخن گفتن با پیامبر، در زمره‏ی کفر و شرک و موجب حبط عمل می‏شود:«و من یکفر بالایمان فقد حبط عمله»:کسی که انکار کند آنچه را باید به آن ایمان بیاورد، اعمالش تباه می‏گردد... 10
و نیز در مورد شرک آمده است:«و لو اشرکوا لحبط عنهم ما کانوا یعملون»:و اگر آن‏ها مشرک شوند، اعمالی(نیک) که انجام داده‏اند، نابود می‏شوند(و نتیجه‏ای از آن‏ها نمی‏گیرند). 11
مسأله‏ی«سخن گفتن»بسیار مورد توجه قرآن است و خداوند در قرآن سفارش می‏فرماید که با همه‏ی مردم (الناس)خوب سخن بگویید:«... و قولوا للنّاس حسنا...» 12
جالب است که دستور خوب سخن گفتن را میان احکام مهم صادر فرموده است:«و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الاّ اللّه و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین و قولوا للنّاس حسنا و اقیموا الصّلاة و آتوا الزّکاة»: زمانی از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای یگانه را نپرستند، به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنند، به مردم نیک بگویند، و نماز را به پای دارند و زکات بپردازند. 13
در جای دیگری در قرآن مجید می‏فرماید:«و قل لعبادی یقولوا الّتی هی احسن»:به بندگانم بگو، سخنی بگویند که بهترین باشد. 14
در ادامه می‏فرماید، چون شیطان به وسیله‏ی سخنان ناموزون میان آن‏ها فتنه و فساد ایجاد می‏کند.
در ادامه، بعضی از خصوصیاتی را که در قرآن مجید برای سخن گفتن آمده است، می‏آوریم:
1.سخن باید سنجیده و نیکو باشد:
«طاعة و قول معروف.» 15
ترجمه:اطاعت و سخن سنجیده (برای آنان بهتر است).
2.گفتار باید با ملایمت همراه باشد:
«فقولا له قولا لینّا لعلّه یتذّکر او یخشی.» 16
ترجمه:پس به نرمی با او سخن بگویید، شاید متذکر شود، یا(از خدا) بترسد.
در آیه‏ی شریفه‏ی فوق، سخن گفتن حتی با کسی چون فرعون باید با ملایمت باشد.
3.قول و گفته باید همراه کردار و عمل باشد:
«یا ایّها الّذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون.» 17
ترجمه:ای کسانی که ایمان آورده‏اید!چرا سخنی می‏گویید که عمل نمی‏کنید؟!
4.سخن باید بلیغ، رسا و شفاف باشد:
«و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغا.» 18
ترجمه:با بیانی رسا، نتایج اعمالشان را به آن‏ها گوشزد کن.
5.سخن باید کریمانه و بزرگوارانه باشد:
«...فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما» 19
ترجمه:کم‏ترین اهانتی به آن‏ها روا مدار و بر آن‏ها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‏ها بگو.
این مطلب قابل توضیح است که هم گوینده‏ی سخن باید کریمانه سخن بگوید و هم این که باید توجه داشته باشد، با دو کریم سخن می‏گوید که همان پدر و مادر هستند.
6.سخن باید قابل عمل کردن و آسان باشد:
«...فقل لهم قولا میسورا» 20
ترجمه:با گفتار نرم و آمیخته با لطف(آسان)، با آنان سخن بگو.
7.سخن باید حق و استوار باشد. «و قولوا قولا سدیدا» 21
ترجمه:سخن حق و استوار بگویید.
8.از سخنان باطل و لغو باید پرهیز شود:
«...و اجتنبوا قول الزّور.» 22
ترجمه:و از سخن باطل بپرهیزید.
9.گفتار باید دلپسند و نیکو باشد:
«و هدوا الی الطیّب من القول.» 23
ترجمه:و(بهشتیان)به سوی سخنان پاکیزه و دلپسند هدایت می‏شوند.
در پایان شایان ذکر است، با توجه به شأن تربیتی و موقعیت ویژه‏ی بانوان، قرآن مجید درباره‏ی سخن گفتن آنان توجه خاص مبذول داشته است و می‏فرماید:«...فلا تخضعن بالقول، فیطمع الّذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفا»:...پس به گونه‏ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید(هم خوب سخن بگویید و هم سخن خوب بگویید). 24
در این آیه‏ی شریفه دو مطلب مورد توجه است:
1.خانم‏ها باید خوب حرف بزنند (لا تخضعن بالقول)، یعنی در موقع سخن گفتن، با عشوه‏گری سخن نگویند و سخنانشان را متین بیان کنند، به طوری که به دور از هر گونه تحریک در بیماردلان باشد.
2.خانم‏ها باید حرف خوب بزنند (و قلن قولا معروفا).
البته بدیهی است که آقایان نیز باید چنین باشند، ولی به علت وجهه‏ی تربیتی و موقعیت خاص خانم‏ها، در این مورد به آن‏ها بیش‏تر سفارش شده است.
امیدوارم خداوند همه‏ی خوانندگان محترم و عاملان به قرآن را مورد لطف و عنایت ویژه‏ی خود قرار دهد.«اللهم وفقنا لما تحبّ و ترضی.»
زیر نویس
(1).راغب اصفهانی، مفردات، ذیل واژه‏ی قول.
(2).قرآن مجید، ترجمه‏ی آیت الله مکارم شیرازی، سوره‏ی مبارکه‏ی بقره، آیه‏ی 263.
(3).طه، آیات 11 و 12.
(4).بقره، آیه‏ی 30.
(5).نساء، آیه‏ی 69.
(6).مجادله، آیه‏ی 8.
(7).فصلت، آیه‏ی 11.
(8).محمد، آیه‏ی 30.
(9).حجرات، آیه‏ی 2.
(10).مائده، آیه‏ی 5.
(11).انعام، آیه‏ی 88.
(12).بقره، آیه‏ی 83.
(13).همان.
(14).اسراء، آیه‏ی 53.
(15).محمد، آیه‏ی 21.
(16).طه، آیه‏ی 44.
(17).صف، آیه‏ی 2.
(18).نساء، آیه‏ی 63.
(19).اسراء، آیه‏ی 23.
(20).اسراء، آیه‏ی 28.
(21).احزاب، آیه‏ی 70.
(22).حج، آیه‏ی 30.
(23).حج، آیه‏ی 24.
(24).احزاب، آیه‏ی 32.