سنجش و به کارگیری اصطلاحات قرآنی

قرآن کریم، گاه واژه و یا عبارتی را در مصداق و یا موردی معین، به صورت یک اصطلاح به کار می‏برد و سپس از همان معنای اصطلاحی در جای دیگری استفاده می‏کند.توجه به این معانی اصطلاحی، به درک معنای آیات کمک شایانی خواهد کرد.در این باره، نمونه زیر قابل توجه است.
مثال:اصطلاح«زوجین اثنین»
قرآن کریم، در سوره زمر، از نزول هشت جفت از چهارپایان برای انسان خبر داده است.می‏فرماید:«...و انزل لکم من الانعام ثمانیة ازواج.» 1
سپس در سوره انعام این هشت جفت را معرفی می‏فرماید؛آن جا که از آفرینش بوستان‏ها و گیاهان خوراکی-نخل و زرع و زیتون-سخن می‏گوید و خلقت چهارپایان را به منظور بارکشی و خوراک انسان بیان می‏کند و آن گاه می‏فرماید:
«ثمانیة ازواج من الضّاءن اثنین و من المعز اثنین قل آلذّکرین حرّم أم الانثیین، امّا اشتملت علیه ارحام الانثیین.نبّئونی بعلم ان کنتم صادقین.و من الابل اثنین و من البقر اثنین قل آلذکرین حرّم أم الانثیین...» 2
هشت جفت(از چهارپایان برای شما آفرید):از گوسفند دو جفت و از بز دو جفت.بگو:آیا(خداوند)نرهای آن‏ها را حرام کرده است یا ماده‏ها را؟یا آنچه را که رحم آن دو ماده(گوسفند و بز)در برگرفته است؟اگر راست می‏گویید، از روی علم به من خبر دهید.و از شتر دو جفت و از گاو و جفت. بگو آیا(خدا)نرهای آن‏ها را حرام کرده است یا ماده‏ها را؟...
پس چهار نوع از چهارپایان مورد بحث هستند(گوسفند، بز، شتر و گاو).از هر کدام دو جفت(یک جفت اهلی و یک جفت وحشی)و این هشت جفت برای انسان تدارک دیده شده‏اند و از این هشت جفت حیوان، به«زوجین اثنین» یعنی زوج‏های دو گانه تعبیر شده است.
با توجه به این مطلب، درباره حمل ازدواج در کشتی نوح، نکته‏ای روشن می‏شود.قرآن کریم می‏فرماید:
«حتّی اذا جاء امرنا و فار التنّور فاسلک فیها من کلّ زوجین اثنین و اهلک الاّ من سبق علیه القول منهم و لا تخاطبنی فی الذین‏ ظلموا انّهم مغرقون.» 3
پس به نوح وحی کردیم که زیر نظر ما و به وحی ما کشتی را بساز.و چون فرمان ما در رسید و تنور به فوران آمد، پس در آن از همه زوج‏های دوتایی، با خانواده‏ات -به جز کسی که حکم عذاب بر او پیشی گرفته است- وارد کن و درباره کسانی که ظلم کرده‏اند، با من سخن مگوی؛زیرا آن‏ها غرق خواهند شد.
در آیه شریفه فوق عبارت‏«من کلّ زوجین اثنین» مورد بحث است که«کل»شامل چه موجوداتی می‏شود؟خصوصا که تمام قاریان واژه«کل»را با تنوین جر خوانده‏اند 4 .از این رو بر«زوجین»اضافه نمی‏شود. پس باید تنوین آن را بدل از مضاف الیه گرفت؛به گونه‏ای برای مثال تقدیر چنین باشد:«من کل نوع». ولی باز هم معلوم نمی‏شود که منظور از نوع چیست؟ عبارت فوق از جهت دیگری نیز مورد سؤال است و آن این که چرا از هر زوج، دو تا قرار داده شود؟اگر می‏فرمود:«من کل زوجین»مطلب روشن بود، و به این معنا می‏شد که از هر حیوانی یک زوج نر و ماده در کشتی قرار ده؛ولی دو زوج از هر حیوان چه خصوصیتی دارد؟
نکته‏ای که درباره ازدواج دوگانه گذشت، از مطلب رفع ابهام می‏کند.آیات 143 و 144 سوره انعام، چهار زوج دو تا دو تا را نام برد(گوسفند، بز، شتر و گاو).
و به این ترتیب، عبارت«زوجین اثنین»را تفسیر می‏کند.
پس باید بگوییم:به حضرت نوح وحی شده است، ازدواج هشت گانه را که چهار زوج دو تا دو تا هستند، در کشتی قرار دهد؛بدین ترتیب، نمی‏شود که همه حیوانات مورد نظر باشند.خصوصا که پیش‏تر اشارات روایات را متذکر شدیم که:این هشت جفت حیوان، به خاطر استفاده انسان، با حضرت آدم از بهشت خارج شده و به زمین آمده‏اند 5 .
نکته فوق در برخی احادیث تصریح شده است.برای نمونه آمده است:
...عن ابی عبد اللّه(ع)قال:حمل نوح فی السّفینة الازواج الّتی قال اللّه عز و جلّ:
«ثمانیة ازواج من الضّاءن اثنین و من المعز اثنین و من الابل اثنین و من البقر اثنین فکان من الضّاءن اثنین زوج داجنة یربّیها النّاس و الزّوج الآخر الضّاءن تکون فی الجبال الوحشیة، احلّ لهم صیدها و من المعز اثنین؛داجنة یربّیها النّاس و الزوج الآخر الظّباء الوحشیة الّتی تکون فی المفاوز، و من البقر اثنین، داجنة یربّیها النّاس و من الابل اثنین.النجاتی و العراب و الزوج الآخر البقرة الوحشیة...» 6
از امام صادق(ع)نقل شده است که حضرت نوح در کشتی آن ازواجی را حمل کرد که خدای سبحان آن‏ها را چنین بیان فرموده است:«هشت جفت، از گوسفند دو تا، از بز دو تا، و از شتر دو تا و از گاو دو تا».پس از گوسفند دو جفت بوده است:یک جفت اهلی که مردم آن را تربیت می‏کنند، و جفت دوم آن که در کوه‏ها به صورت وحشی به سر می‏برد و خداوند صید آن را حلال فرموده است.و از بز نیز دو جفت:یک زوج اهلی که مردم تربیتش می‏کنند، و جفت دیگر آهوی وحشی که در بیابان است.و از گاو نیز دو جفت:یک جفت اهلی که در معرض تربیت انسان است.و از شتر نیز دو جفت: یک جفت وحشی و رها و یک جفت شتر اصیل.و آخرین زوج هم گاو وحشی است.
زیر نویس
(1).زمر، آیه/6.
(2).انعام، آیات 143 و 144.
(3).مؤمنون، آیه 27.
(4).ر.ک:طباطبایی، المیزان، ج 15، ذیل آیه 27 سوره مؤمنون.
(5).مجلسی، بحار الانوار، ج 11، ص 336.
(6).الکافی، ج 8، ص 283؛بحار الانوار ج 61، ص 138؛البرهان، ج 2، ص 218.